Zdjęcie z krzyża

Autor dzieła:

Audiodeskrypcja dzieła

Fotografia: Zdjęcie z krzyża, Rogier van der Weyden

            Rogier van der Weyden uchodzi na najsłynniejszego, obok Jana van Eycka, malarza niderlandzkiego XV wieku. O jego życiu zachowało się niewiele przekazów pisanych. Urodził się około roku 1399 w Tournai. Był synem bogatego wytwórcy noży. Ożenił się w roku 1426 z  Elisabeth Goffaert, córką zamożnego szewca. Od 1427 do 1431 pracował w warsztacie Roberta Campina w Tournai. Od roku 1435 przebywał w Brukseli, gdzie w 1436 uzyskał stanowisko malarza miejskiego. Żył dostatnio. Inwestował w nieruchomości. Do kręgu jego zleceniodawców obok rządców Brukseli i dostojników dworskich należeli między innymi książę Burgundii Karol Śmiały i Król Jan II Kastylijski. Z okazji jubileuszowego roku 1450 odbył pielgrzymkę do Rzymu. W czasie podróży odwiedził Florencję. Zmarł w Brukseli w roku 1464. Pochowano go uroczyście, na koszt miasta, w kaplicy cechu malarzy w kolegiacie św. Guduli.

Rogier nie datował ani nie sygnował swoich obrazów przez co atrybucje i chronologia jego dzieł wzbudzają liczne kontrowersje. Systematyczne badanie dorobku artysty utrudnia fakt, że niektóre przypisywane mu obrazy zachowały się w kilku, niewiele różniących się, wersjach. Często trudno jednoznacznie odróżnić oryginały od kolejnych powtórzeń. Samodzielne dzieła mistrza od dzieł jego ogromnego warsztatu. W przypadku datowania pomocne okazują się być badania dendrochronologiczne. Polegają one na określaniu przybliżonej daty powstanie obrazu na podstawie daty ostatniego pierścienia przyrostu słojów drzewa, możliwej daty ścięcia drzewa i wykorzystania uzyskanej z niego deski, przy założenia zachowania kilkuletniego okresu sezonowania. Dawnie zakładano rozwój stylu artysty od realistycznego, poprzez narastanie dynamiki i dramatyzmu po ekspresyjny monumentalizm. Obecnie przyjmuje się, że Rogier van der Weyden, w różnych etapach swojej twórczości, zręcznie wykorzystywał różne formuły i konwencje. Zlecał warsztatowi przeróbki wcześniejszych rozwiązań. Dostosowywał  styl do oczekiwań zamawiającego i specyfiki zamówienia.

Zdjęcie z krzyża z Prado, zgodnie z potwierdzonymi archiwalnie faktami powstało po roku 1435 a przed 1443. Dzieło to jest świadectwem niezwykłej inwencji, przejawiającej się nową formułą obrazowanie znanego od wieków tematu. Zdaniem badaczy ta nowa formuła wynika z przeznaczenia dzieła. Obraz ten powstał dla bractwa Matki Boskiej Bolesnej cechu kuszników w Leuven. Ta ogromna tablica jest przykładem monumentalizmu w twórczości van der Weydena.  Artysta zastosował w Zdjęciu z krzyża szereg chwytów wpływających na odbiór dzieła. Scena zdaje się być kadrem zatrzymanym w ruchu. Postaci są stłoczone, co stwarza optyczne złudzenie wypchnięcia w kierunku widza przedstawionego centralnie martwego ciała Chrystusa. Postać Chrystusa wskutek tych zabiegów iluzyjnie przełamuje materialną powierzchnię obrazu. Dramaturgiczne chwyty nie stanowią jedynie popisu umiejętności malarza. Służą przede wszystkim skłonieniu widza do uczestnictwa w adoracji Bożego Ciała, którego kult i święto propagowano w XIV i XV wieku.

Układ postaci w Zdjęciu z krzyża odnosi się także do Boleści Marii, której poświęcona była kaplica, do której był przeznaczony obraz. Dzieło van der Weydena nie stanowiło głównego obiektu kultowego w kaplicy – jedynie uzupełniało, zapewne uchodzący za cudowny, posąg Marii Bolesnej adorowany w kaplicy od momentu jej powstania. Przyjęty temat, zgodnie z tradycyjnymi formułami obrazowania, eksponujący ciało Chrystusa, musiał zostać dostosowany do pobożności pasyjno-maryjnej. Zarówno Chrystus jak i Maria zostali wydobyci z tła rytmicznie ustawionych postaci poprzez ukazanie ich w układzie diagonalnym, czyli ukośnym. Co więcej ciała martwego Chrystusa i omdlałej Marii są ułożone równolegle, w tej same pozycji ramion. Zabieg ten wyraża dwie ideę: podobieństwa i współcierpienia.

Podobieństwo w chrześcijaństwie odnieść możemy do biblijnego „na obraz i podobieństwo”. Ludzie są podobni do Boga, Syn Boży do Ojca. Wyrazem szczególnego rozumienia w czasach van der Weydena naśladowania przez ludzi Chrystusa może być piętnastowieczny poradnik, napisany prawdopodobnie przez Tomaszowi a Kempis O naśladowaniu Chrystusa. Wierni winni przez wiarę i uczynki stawać się obrazem Chrystusa. Maria dokonała tego w sposób najpełniejszy współcierpiąc ze swoim synem. W świetle takiej interpretacji zabiegi kompozycyjne na obrazie z Prado służą skłonieniu widza do kontemplacji Męki Chrystusa i postępowaniu na wzór Marii. Współcierpienie wyrażają także skraje figury- jednej z trzech Marii spod krzyża oraz Marii Magdaleny. Wzywając do rozpaczy są wzorem pobożności właściwym epoce. Za bezpośrednią wskazówkę dla fundatorów z cechu kuszników do naśladowania świętych postaci, uznaje się fakt, że ciała i ramiona oby postaci układają się na kształt kuszy. Motyw kuszy jest też powtórzony w narożnych ornamentach.

Owe ornamenty potęgują iluzję rzeźbionej szafy ołtarzowej, do której często porównywane jest Zdjęcie z krzyża z Prado. Van der Weyden nie przedstawił sceny w  pejzażu Golgoty ale właśnie we wnętrzu szafy. Jest to bardziej „obraz obrazu” niż obraz wydarzenia. Naturalnej skali figury, zastygłe w ruchu, mimo że malowane jak żywe,  przywołują skojarzenia ze snycerskimi nastawami ołtarzowymi. W przyjętej konwencji mieszają się realność przedstawienia ze sztuczną przestrzenią. Obraz będący przedmiotem kultu, opowiadający pewną historią i uobecniający świętość prezentuje się zarazem jako przedmiot sztuki. Staje się pochwałą kunsztu artysty i sztuki w ogóle. Obrazując naśladowanie w życiu religijnym jest też złożoną wypowiedzią na temat imitacji w sztuce.

Rogier van der Weyden był entuzjastycznie przyjęty we Włoszech. W Brukseli pozostawił kontynuatorów swego stylu. Silnie oddziałał między innymi na Hansa Memlinga i innych wielkich mistrzów XV i XVI wieku. Inspirował wielu mistrzów niemieckich.

 

Arkadiusz Gryglas

Bibliografia:    

Robert Genaille, Encyklopedia Malarstwa flamandzkiego i holenderskiego, Warszawa 2001

Antoni Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500 t. II Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430-1500, Warszawa 2011

 

Grantodawcy

Logotyp programu Kultura Dostępna oraz Narodowego Centrum Kultury
Wschodzący Białystok - logotyp miasta Białystok
Żubr - logotyp Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego
Logotyp Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego