Najstarsze dzieła sztuki pojawiły się na obszarze Europy i Azji w okresie środkowego i młodszego paleolitu (40.000-8.000 lat p.n.e.). W tym czasie budziła się twórcza aktywność homo sapiens, je celem zaś była konsolidacja społeczności, utrwalenie więzi, a także rozbudowa systemu zbiorowych wyobrażeń, przekazywanych z pokolenia na pokolenie.

Drugi etap rozwoju to okres zwany epoką grawecko-protosolutrejską (25.000-18.000 p.n.e.). Na wielkim obszarze eurazjatyckim – od Atlantyku aż po Jezioro Bajkał – pojawiły się niewielkie figurki nagich kobiet, zwane „paleolitycznymi Wenus”. Wykonywano je z kamienia (wapienia, tufu lub krzemienia) kości gliny, rogu bądź gagatu. Odznaczają się schematycznym zarysem głowy, drobnymi ramionami, szczątkowo zarysowanymi stopami przy bardzo rozbudowanym korpusie. Z reguły postacie są silnie wystylizowane w celu podkreślenia cech płci i wartości macierzyństwa: z nadnaturalnie bujnym biustem i pośladkami. Figurki odznaczają się również wyraźną osią symetrii pionowej i poprzecznej, co nadaje im wrzecionowatą formę. Jak się uważa wiązały się z kultem płodności i bóstwa sprawującego opiekę nad kobietami w okresie ciąży i porodu.

            Pierwszą statuetkę odkrył w 1864 roku w Laugerie Basse we Francji archeolog – arystokrata markiz Paul de Vibraye, on też nazwał ją nazwał "Venus impudique”, „nieskromna”, bowiem znalazca uznał, że naga postać nie prezentowała żadnych oznaki wstydu. Takie miano przyjęły wszystkie inne tego rodzaju statuetki. Wykonana z kości słoniowej figurka mierzy 8 cm wysokości i jest datowana na 24.000 - 22.000 p.n.e. Dziś jest przechowywana w Musée de l'Homme w Paryżu.

            Najstarsza spośród obecnie znanych została znaleziona w czasie wykopalisk prowadzonych w 1981 roku w miejscowości Berekhat Ram na Wzgórzach Golan. Figurka jest przedmiotem sporów, część badaczy uważa, że jest efektem naturalnej erozji, inni zaś widzą w niej celowe działanie człowieka. Naukowcy określają jej czas powstania na okres kultury aszelskiej, jednej z najstarszych epok paleolitu, zatem zabytek liczy około 230.000 – 700. 000 lat. Niewielka, mierząca około 3,5 cm wysokości bryłka czerwonego tufu wulkanicznego o silnie startej powierzchni może przypominać postać kobiety z nadnaturalnie wielkim biustem, zaś wykonane ostrym narzędziem rowki mogą być odczytane jako oznaczenie karku i ramion.

            Jedną z najsłynniejszych i najbardziej znaną prehistoryczną figurką Wenus jest statuetka z Willendorfu, odnaleziona w 1908 roku w Dolnej Austrii (obecnie w Naturhistorisches Museum w Wiedniu). Czas jej powstania został określony na około 22.000 - 24.000 p.n.e., lecz naukowcy nie są zgodni. Mierząca 11,1 cm statuetka z wapienia niegdyś była polichromowana czerwoną ochrą, ta barwa symbolizowała krew i siły witalne. Figurka jest przedstawieniem kobiety o bardzo wydatnym biuście, rozrośniętym brzuchu i krótkich nogach o silnie rozwiniętych udach, które to cechy były atrybutami płodności kobiety-matki. Wyróżniającymi ją detalami są: ozdobna fryzura lub też nakrycie głowy złożone z siedmiu rzędów form przypominających drobne loczki oraz wątłe, złożone na biuście ręce, których większość podobnych statuetek jest ich pozbawiona.

            Na ziemiach polskich podobne zabytki znaleziono tylko w jednym miejscu: w 1999 roku w Wilczycach koło Tarnobrzega. Ich odkrycie jest tym cenniejsze, że dzieła sztuki paleolitycznej są w Polsce zjawiskiem niezwykle rzadkim. Znalezisko, na które składa się kilkadziesiąt figurek, zachowało się w pozostałościach zimowego obozowiska łowców, którzy przed około 15. 000 lat polowali tu na dzikie konie i włochate nosorożce. Jedna z nich jest wykonana z płytki ciosu mamuta, mierzy 9 cm i 3,5 cm szerokości i nosi cechy znalezisk okresu kultury magdaleńskiej, która rozwijała się w Europie pod koniec epoki lodowcowej. Figurki z Wilczyc różnią się od znanych, znacznie bliższych realizmowi figurek kobiet i przypominają plakietki wycięte z krzemienia metodą znaną z produkcji narzędzi. Kobiety zostały przedstawione z profilu, schematycznie, bez zaznaczonych głów i kończyn, z tułowiem, szyją oraz dużymi pośladkami, czasem też z zaznaczonym biustem.

            Nie jest jasne, jaką funkcję spełniały w paleolitycznych społecznościach takie przedstawienia, czy były rodzajem amuletu, czy raczej przejawem kultów uranicznych. Według innych interpretacji wiązały się z matrylinearnością i kulturą matriarchalną ówczesnych społeczeństw. Mimo że obecnie nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi na te pytania, przyjmuje się że figurki miały znaczenie magiczne i wynikały z kultu płodności.

Drobne statuetki kobiet o silnie podkreślonych cechach płciowych i ryty naskalne, np. z groty w Laussel we Francji, są najstarszymi znanymi formami sztuki. Odznaczają się surową formą, syntetycznym, pozbawionym szczegółów ujęciem i charakterystycznymi proporcjami postaci. Powstawały przez bardzo długi okres: od wczesnego paleolitu (około 35.000 p.n.e.) aż do neolitu (około 10.000 – 9.000 p.n.e.), najpierw były to figurki kobiet, później także ryty naskalne.

Joanna Tomalska

Bibliografia:

L. – R. Nougier, Sztuka pradziejowa [w:] Sztuka świata, t. 1, Warszawa 1989;

M. Porębski, Dzieje sztuki w zarysie, Od paleolitu po wieki średnie, Warszawa 1976.

Źródła:

http://wyborcza.pl/56,75476,14392324,Wenus_z_Wilczyc,,2.html

http://www.ancienthistorylists.com/pre-history/top-10-oldest-art-ever-di...