Rozwój sztuki w dużej mierze wynika z sytuacji politycznej. Przez tysiąclecia elementem niezbędnym, obowiązującym artystów wszystkich obszarów był kanon, który należy rozumieć jako zespół wzorów, metod i reguł obowiązujących w określonym czasie odnośnie do przedstawiania postaci, form architektonicznych oraz wszelkich form artystycznych stosowanych na określonym obszarze. Regulujący zasady obowiązujące w malarstwie, rzeźbie i płaskorzeźbie kanon, był wyrazem poglądów estetycznych poszczególnych epok rozwoju kultury, zwykle też miał określone znaczenie religijne i polityczne. Najstarszy kanon, ustalony w sztuce egipskiej podlegał ewolucji przez około 3. tysiące lat, lecz jego podstawowe zasady nie uległy zmianie.

            Malarstwo egipskie pojawiło się we wczesnym okresie historii. W ściennych kompozycjach Starego Państwa znajdujemy barwy, stosowane w następnych epokach sztuki Egiptu: prócz bieli i czerni także gamy czerwonej i żółtej ochry oraz odcienie zielni i błękitów. Jednym ze szczytowych osiągnięć jest fryz Gęsi z Meidun z około 2600 roku p.n.e., jedno z najstarszych malowideł ściennych Starego Państwa. Niezwykły realizm malowidła, prezentujący z graficzną dokładnością najdrobniejsze szczegóły gęsi nilowych ukazanych wśród rozsypanych roślin maskujących siatkę, do której zostaną złowione, do dziś zachwyca precyzją wykonania.

            Kanon egipski określał sposób przedstawiania postaci ludzkiej zależnie od jej pozycji społecznej. Opierał się na schemacie siatki kwadratów, która dzieliła postać ludzką na podlegającą zmianom liczbę części: 19, od Późnego Państwa – 21 lub 25, siedzącą zaś na 15. Poszczególnym częściom sylwetki odpowiadała stała liczba kwadratów: od czubka głowy do ramion – 3, od czubka głowy do oczu – 1, ciało od ramion do kolan 10, od kolan do stóp zaś 6. Dolny brzeg calasiri – męskiej przepaski biodrowej, był oddalony od szczytu głowy 12 i pół kwadratu.

            Przez ponad trzy tysiące lat ludzką postać przedstawiano w dwóch wymiarach: z profilu, który ma być syntezą stałych cech, lecz oko wyobrażano en face, co pozwala ukazać odbicie blasku boskiego światła. Także ramiona przedstawiane są w ujęciu wprost, co pozwala ukazać szerokości pleców. Biodra są ukazane w lekkim skręcie, niemal z profilu, przy czym postacie męskie częściej niż kobiece wysuwają do przodu jedną stopę. W pełnoplastycznych rzeźbach jest to zawsze lewa noga. Postać kierująca się w lewo, wysuwa przed siebie prawą stopę, w prawo zaś – lewą, dlatego biodra ukazane są w trzech czwartych. Stopy są przedstawiane zawsze w profilu. Taki układ postaci wynikał z przesłanek religijnych, zaś bardzo rzadkie odstępstwa od kanonu, były świadomym naruszeniem, dokonanym na polecenie panującego.

            Kanon dotyczył także postaci należących do niższego stanu, zgodnie z zasadami perspektywy znaczącej rozmiar figur zależy od pozycji społecznej: bogów i władców wyobrażano w znacznie większej skali, w dostojnych, hieratycznych postawach, znamionujących siłę i wieczną młodość, małżonki faraonów już w mniejszych rozmiarach, warstwy niższe zaś realistycznie, odwzorowując wiek i wady sylwetki, jak w posągu siedzącego skryby z około 2650 r. (obecnie w zbiorach Luwru). Zwiotczałe mięśnie i wypukły brzuch mężczyzny zostały przedstawione z realistyczną drobiazgowością.

            Postacie w malowidłach i reliefach przedstawiano w układzie pasowym, zastosowane barwy nie były przypadkowe: i kształt i barwa mają wyrazić intencję twórcy, są też nośnikami treści symbolicznych. Zieleń to świeżość i młodość, czerń jest barwą ziemi, odcień czerwieni oznacza nieurodzajność i pustynię. Postacie o włosach w odcieniu czerwieni są związane z Setem – bóstwem pustyni, ale także agresji i niepokoju. Żółcień symbolizuje złoto, ciało nie podlegające rozkładowi, trwające w wieczności. Żywa czerwień to kolor krwi, syntezy życia. Rozmaite odcienie barw pokrywały zarówno dzieła sztuki jak i budowle, ich odcienie stosowano w dekoracji wnętrz.

            Faraon Amenhotep IV reformator państwa i religii, wprowadził także pewne odstępstwa od kanonu. Mimo że w malowidłach postacie władcy i członków jego rodziny przedstawiano w pozie zgodnej z kanonem, znacznie więcej tu rysów portretowych: wydłużony kształt czaszek, wąskie ramiona, zbyt szczupłe ręce i szerokie biodra z uwypuklonym brzuchem to elementy indywidualizacji postaci, nie znane w innych epokach egipskiej sztuki. Po śmierci faraona ten sposób przedstawiania postaci z kręgu władzy został odrzucony.

Joanna Tomalska

Bibliografia:

Sztuka świata, t. I, Warszawa 1989.