Rozwój sztuki starożytnego Egiptu zależał w dużym stopniu od warunków naturalnych i religii, ściśle związanej z ustrojem państwa. Ustrój ten jak i stosunki społeczne nie ulegały zmianom przez wieki, przez co charakter sztuki nie podlegał częstym przeobrażeniom. Rytm corocznych wylewów Nilu, którego Egipt był „darem” wyznaczał kolejne lata obfitych plonów wąskiego pasa uprawnych ziem otoczonych pustynnym krajobrazem. Surowe otoczenie doliny Nilu jakkolwiek nie nadawało się do uprawy ani nie dostarczało drewna z punktu wiedzenia sztuki było istotne. Pozyskiwano z niego kamienie jak piaskowiec, wapień, bazalt i granit używane w architekturze świątyń i piramid jak i w rzeźbie. Dostępne minerały i kamienie szlachetne wykorzystywano do wyrobu biżuterii i zdobienia przedmiotów codziennego użytku.

Religia starożytnych Egipcjan była politeistyczna. Wyznawali oni wiele bóstw, często pod postaciami zwierząt. Najważniejszymi z nich byli Re – bóg słońca i Ozyrys – bóg świata podziemnego. Egipcjanie wierzyli w życie pozagrobowe. Uważali, że życiem wiecznym będą mogli cieszyć się tylko ci, których ciała nie ulegną zniszczeniu, przez co mumifikowali zwłoki i budowali grobowce chroniące ciała i wyposażenie potrzebne zmarłemu w życiu pośmiertnym. Dzieła sztuki o charakterze religijnym i funeralnym są najbardziej charakterystyczne dla sztuki egipskiej.

Ustrój starożytnego Egiptu miał charakter hierarchiczny. Najważniejszą osobą w państwie był król-faraon, uważany za boga i czczony na równi z nim. Podlegali mu kolejno kapłani, urzędnicy, rzemieślnicy i chłopi. Charakterystyczną zmianą jak dokonała się na przestrzeni dziejów jest osłabianie znaczenia i kultu faraona na rzecz innych bóstw i wzrost znaczenia kapłanów. W sztuce wyrażało się to zaprzestaniem budowania piramid a wzrostem liczby świątyń.

Artyści egipscy byli rzemieślnikami i zajmowali niską pozycję społeczną jako utrzymujący się z pracy rąk. Pracowali zespołowo. Specjalizowali się w wąskich dziedzinach.  W większości pozostali anonimowi. Stale powtarzali te same schematy. W odbiorze sztuki egipskiej uderza podobieństwo dzieł powstałych na przestrzeni stuleci. Powtarzalne, rytualne gesty, sztywne pozy, niezmienne rysy twarzy składają się na tak zwany kanon sztuki egipskiej. Myliłby się jednak ten, kto sądzi, że powyższy podręcznikowy opis sztuki egipskiej jako skrajnie konserwatywnej i wręcz nudnej jest pełny. Istnieją wyjątki od powyższych zasad. Jednym z nich jest sztuka czasów Amenhotepa IV zwanego też  Echnatonem..

Faraon ten panował w XIV wieku przed naszą erą. Wprowadził szereg zmian w państwie egipskim. Przeniósł stolicę do miejscowości Amarna, przez co okres ten jest nazywany amarneńskim. Zerwał z politeizmem szczególnie propagując kult jedynie boga-słońca Atona. Zmienił zasady wznoszenia budowli aby można je szybciej budować.  W sferze sztuki przedstawiającej czasy Echnatona charakteryzują się odrzuceniem nienaturalnego kanonu przedstawień i zastąpienie go wizerunkami realistycznymi, wręcz werystycznymi, nie idealizującymi. Echnaton najprawdopodobniej osobiście angażował się w rewolucyjne zmiany w sztuce. Zgodnie z zachowaną inskrypcją, rzeźbiarz Bak, który był przełożonym rzeźbiarzem w świątyni Atona w Amarna, korzystał z instrukcji samego króla. Uzasadnione wydaje się twierdzenie, że wprowadzone za Echnatona zmiany w sztuce wynikały z jego osobistego upodobania.

Wielokrotnie jako przykład realizmu sztuki tego okresu podawana są wizerunki samego faraona. Władca wygląda a nich wręcz groteskowo. Tak opisuje to Jadwiga Lipińska: „ W miejsce wizerunków pięknego młodzieńca, pojawiają się podobizny (...) o nienaturalnie wydłużonej czaszce, z cofniętym czołem, pobrużdżoną, wynędzniałą twarzą, długim nosem, grubymi wargami, obwisłą szczęką, skośnymi oczami i zapadłymi policzkami. Szyja króla była długa cienka i wygięta, obojczyki wystające, piersi i brzuch tłuste i obwisłe, biodra szerokie, a ramiona wąskie i spadziste”. Część nagich wizerunków Echnatona pozbawionych jest cech płciowych, co w połączeniu z wyżej opisaną powierzchownością stwarza podstawy do licznych hipotez dotyczących stanu zdrowia i umysłu tego władcy. Zgodnie z jedną z teorii udziwniony wygląd Echnatona, jak i całej jego rodziny miał wyróżniać ich spośród innych śmiertelników. Nawet jeśli taki był pierwotny zamiar dworzanie wkrótce również kazali się portretować w podobnej manierze. Może też być to jednym z dowodów na przywiązanie twórców egipskich do raz przyjętych zasad przedstawiania, czyli do kanonu.

Poza wyżej wymienionym rzeźbiarzem Bakiem, do naszych czasów przetrwało też imię innego – Totmesa, który wykonał między innymi studium portretowe żony Echnatona,  królowej Nefertiti, z zachowaną do dziś polichromią. Mniej wyraźny w tym dziele jest manieryzm opisany powyżej, niewątpliwie jednak ten swobodny i naturalny wizerunek pięknej królowej stanowi przykład wyjątkowości sztuki czasów Echnatona na tle nieamarneńskich dzieł sztuki egipskiej.

Arkadiusz Gryglas

Bibliografia:

Jadwiga Lipińska, Sztuka egipska, Warszawa 1982.