Pod koniec IV tysiąclecia starożytny lud Sumerów stworzył wysoko rozwiniętą cywilizację w południowej Mezopotamii. Im cywilizacja Międzyrzecza zawdzięczała nie tylko wynalezienie pisma, lecz także ukształtowanie nowych stosunków społeczno-gospodarczych i dynamiczny rozwój kultury. Do najważniejszych ośrodków należało miasto Uruk, skąd pochodzą kamienne wazy i naczynia rytualne, dekorowane scenami składania ofiar, przedstawieniami bogini urodzaju, dekoracją zoomorficzną z wizerunkami lwów i orłów oraz Gilgamesza, pogromcy groźnych drapieżników i bohatera akadyjskiego eposu.

            Jak świadczą wykopaliska sztuka Sumerów osiągnęła pełnię rozkwitu w III tysiącleciu w położonym nad Eufratem biblijnym mieście Ur, jednym z najpotężniejszych ośrodków Mezopotamii.

Rzeźbę sumeryjską charakteryzuje statyczność pozy i uproszczona, kubiczna forma korpusu, przypominająca stożek lub cylinder. Artyści operowali dużymi, nieopracowanymi powierzchniami, akcentując najważniejsze elementy twarzy: oczy, brwi, nos, czasami także brodę, podczas gdy pozostałe części ciała były słabo wyodrębnione z bryły. Mimo że były wizerunkami konkretnych osób, nie nosiły zindywidualizowanych cech. Liczne niewielkie figurki ustawiane w sanktuarium miały być dowodem religijności ofiarodawców, niekiedy też wyryte imię ofiarodawcy było świadectwem jego pobożności. Zadaniem rzeźbiarza było przedstawienie cech ofiarodawcy, nie zaś jego fizycznego podobieństwa. Szczególną oznaką i symbolem religijności były szeroko otwarte oczy.

            Wkrótce po tym, gdy około 2500 r. kultura sumeryjska osiągnęła szczyt, zaczął się jej upadek. Władzę w wielu miastach-państwach przejmowali wodzowie pochodzenia semickiego, mieszkający od dawna na tym obszarze. Założycielem dynastii akadyjskiej był zapewne Sargon I Wielki, który zająwszy tron miasta Akad podjął próbę zjednoczenia miast-państw. Po ich podbiciu stworzył wielką uniwersalną monarchię, ogłosił się władcą Sumeru i Arkadii, zaś jego wnuk Naram-Sin nadał sobie tytuł Króla Czterech Stron Świata. Od tego czasu podlegali mu niezależni wcześniej przywódcy miast-państw, co było w Mezopotamii ideą zupełnie nową. Nowe warunki wkrótce znalazły swoje odbicie w sztuce.

            Z analizy dokumentów i dzieł sztuki wynika, że kultura sumeryjska pozostawała nadal żywa, zasługą Akadów jest rozszerzenie jej oddziaływania poza Mezopotamię. Do naszych czasów przetrwało niewiele zabytków architektury akadyjskiej: odkryto dwie świątynie w Eszunna, zbudowane na planie wydłużonego prostokąta, podobnie jak na obszarze północnej Mezopotamii.

            Z około 2250 r. p.n.e. pochodzi wykonana w brązie głowa akadyjskiego władcy z Niniwy, jeden z najstarszych wizerunków portretowych. Oblicze charakteryzują wyraziste regularnie zarysowane brwi, migdałowy wykrój oczu o silnie podkreślonych dolnych powiekach, kształtny nos i kształtne, łagodnie uśmiechnięte usta. Zwraca uwagę starannie ufryzowana rozwidlona broda, układająca się w wyrafinowane regularne pukle i misternie ułożone włosy, ściągnięte z tyłu głowy w niewielki kok, przypominające hełm z ozdobną przepaską.

            Ten okres otworzył nową epokę w sztuce Mezopotamii. Do czołowych dzieł sztuki należy stela króla Naram-Sina, upamiętniająca jego zwycięską wojnę. Relief w szaroróżowym piaskowcu łączy historyczną opowieść z symboliczną apologią władcy.

            Po upadku monarchii akadyjskiej w ostatnich wiekach III tysiąclecia nastąpiło odrodzenie kultury sumeryjskiej. W mieście – państwie Lagasz w południowej Mezopotamii powstały monumentalne, wykute w diorycie posągi jego władcy – Gudei: jeden z nich to wizerunek króla – architekta z planem świątyni na kolanach, inny zaś przedstawia go jako kapłana z modlitewnie złożonymi rękoma.

            Ostatnim akordem odrodzenia kultury sumeryjskiej jest rozkwit miasta Ur w okresie panowania III dynastii, kiedy powstał m.in. okazały „wielki ziggurat”.

            Polityczna i kulturotwórcza rola Sumerów zakończyła się w II tysiącleciu p.n.e., w okresie schyłkowym cywilizacji wyszedł z użycia język sumeryjski. Tym niemniej wpływy tej kultury są widoczne w sztuce królestwa amoryckiego z ośrodkiem w Mari, przeżywającego w tym czasie okres bujnego rozwoju i stającego się najsilniejszą cywilizacją Mezopotamii.

Joanna Tomalska

Bibliografia:

M. Porębski, Dzieje sztuki w zarysie, t. I, Od paleolitu po wieki średnie, Warszawa 1976.