Na Akropol, wzgórze ateńskie z kompleksem świątyń wiodła kręta ścieżka, w górze zastąpiona przez obszerny budynek bramy o szerokich, długich schodach - propyleje. Drogą tą co cztery lata podążała na Akropol procesja złożona z mieszkańców miasta, by złożyć ofiary swojej patronce – bogini Atenie – w tym peplos, tradycyjną grecką tunikę, w którą ubierano stary, drewniany, rzeźbiony wizerunek bogini, znajdujący się w świątyni Erechtejon.  Procesja odbywała się ostatniego, dwunastego, dnia festiwalu nazywanego „Wielkimi Panatenajami”.  Ateńskie święto obfitowało w wydarzenia artystyczne, sportowe, religijne. Według legendy ustanowił je legendarny władca Aten, Erechteusz, przybrany syn Ateny. Uczczenie boga świętem zakończonym procesją z ofiarnymi darami było typowym rytuałem religijnym w starożytnej Grecji. Ubieranie posągów – praktykowanym od czasów archaicznych zwyczajem.

Wieńcząca święto procesja z darami dla Ateny jest tematem ciągłego, płaskorzeźbionego fryzu obiegającego dokoła budynek świątynny Partenonu, zwany naosem, oraz jego portyki -  wschodni i zachodni. Fryz umieszczony był na zewnętrznej ścianie budowli na wysokości 12 metrów – ciągnął się tuż poniżej stropu. Liczył 160 metrów i składał się ze 115 prostokątnych bloków o wysokości nieco ponad 1 metra. Tematami płaskorzeźb zdobiących fryzy i tympanony greckich świątyń, były zwykle sceny mitologiczne. Odnoszący się do wydarzenia z realnego życia Ateńczyków temat Fryzu Partenońskiego – jest więc wyjątkowy. Dzieło powstawało między 443 a 438 rokiem p.n.e.

Fryz Partenoński to ciągły relief ukazujący ludzi i zwierzęta w ruchu, podążających jeden za drugim, w parach, lub w grupach. Jest to relief niski, czyli taki, w którym rzeźbione sceny wysunięte są niewiele przed tło. Początek procesji znajduje się w południowo-zachodnim narożniku świątyni. Stąd postacie rozchodzą się w dwóch kierunkach: jedne podążają wzdłuż południowej, długiej ściany, pozostałe kroczą wzdłuż krótkiej ściany zachodniej i długiej północnej. Obie linie procesji „spotykają się” na ścianie wschodniej, po obu stronach najważniejszej sceny fryzu, umieszczonej nad drzwiami do świątyni. Główne przedstawienie ukazuje olimpijskich bogów przedstawionych jako młodzi i piękni ludzie, siedzący w swobodnych pozach na stołkach, ławach, rozmawiający z sobą i spoglądający w kierunku idących. Między nimi, pośrodku, dwie osoby składają prostokątny materiał – najprawdopodobniej jest to peplos – ofiarowany przez Ateńczyków.

Kompozycja fryzu dzieli go na poszczególne sceny składające się na procesję. Wyróżnić możemy obrazy przygotowania do procesji, przedstawienia ludzi niosących dary (owoce w koszach, dzbany z winem) i przedmioty rytualne (kadzidła, misy) oraz prowadzących zwierzęta ofiarne (byki, krowy, barany), sceny z jeźdźcami na koniach, wyścigi rydwanów konnych, podążających Ateńczyków – notabli i zwykłych ludzi, dorosłych i dzieci - oraz kulminacyjną scenę ofiarowania peplosu w obecności bogów, większych od śmiertelników. Łączna ilość postaci – ponad 200 przedstawień zwierząt, 387 figur ludzkich – wskazuje na zagęszczenie przedstawienia, pełnego ujęć, w których artysta operuje planami: postacie idące parami częściowo się przesłaniają, konie i jeźdźcy wysuwają się jedne przed drugie, ludzie idący obok zwierząt częściowo je przysłaniają, lub wystają zza zwierzęcych grzbietów. Większość postaci ukazana jest z profilu, lub z profilu ¾. Ateńczycy czasem odwracają się do swoich towarzyszy, wówczas możemy zajrzeć w ich twarze. Kobiety ubrane są w udrapowane, długie peplosy, ich falowane włosy upięte są często w koki na karku, lub nieco wyżej, udekorowane opaskami czy chustkami. Mężczyźni noszą owinięte wokół pasa, przerzucone często przez jedno ramię, płaszcze – himationy, krótkie lub długie tuniki – chitony, peleryny – chlamydie, lub też sportretowani są nago. Ciała mężczyzn ukazują szerokie barki, wąskie biodra, umięśnione ramiona. Twarze postaci są nieznacznie zróżnicowane, reprezentują podobny, młodzieńczy typ. Wyznacznikiem starszego wieku mężczyzn jest broda. Kobiety i mężczyźni mają gładkie oblicza o migdałowych oczach, prostych nosach, usta pełne, lekko rozchylone, przeważnie mocno wykrojone. Z wszystkich emanuje powaga i spokój, twarze nie zdradzają emocji. Konie ukazane są z profilu, w przeciwieństwie do ludzi – najczęściej w dynamicznych pozach, często w pędzie, wspięte na dwóch tylnych nogach.

Pewne jest, że projekt fryzu oraz część przedstawień są autorstwa Fidiasza, rzeźbiarza, który nadzorował prace rzeźbiarskie w odbudowywanym, po spustoszeniu w 480 roku p.n.e., w czasie inwazji perskiej, Akropolu. Inni rzeźbiarze, wymieniani w źródłach jako pracujący przy dekoracji Akropolu, to Alkmenes, Agorakritos, Kresilas. Artystów było o wiele więcej. Nie wiadomo, którzy z nich pracowali przy płaskorzeźbach Fryzu Partenońskiego, badacze przypisują jednak niektóre z nich Alkmenesowi. Być może to on jest autorem głównej sceny z postaciami siedzących, spokojnych, odpoczywających w swobodnych pozach i przyglądających się uroczystości bogów. Pomimo tego, że przy tworzeniu Fryzu Partenońskiego pracowało kilku artystów, cechuje go jednorodna stylistyka, charakterystyczna dla dzieł Fidiasza. Jej wyznaczniki to idealizacja postaci wyrażająca się w ukazywaniu ludzi jako młodych, zdrowych, o uniwersalnych, ale i wyrazistych rysach twarzy, obecność gęstej draperii i fałd w ubraniach, których materiał w wielu miejscach ściśle przylega do ciała, ukazując jego budowę, wysoce naturalistyczne ujęcie postaci ludzi i zwierząt: miękki modelunek ciała, łagodne linie i wypukłości mięśni, oddawanie detalu, jak linie żył wyczuwalne pod skórą rąk, czy kości końskich łbów.

Tablicę Ergastinek w 1784 roku odnalazł wśród ruin Partenonu francuski malarz i dyplomata,  Louis François Sébastien Fauvel , wkrótce odkupił ją książę de Choiseul-Gouffier, który zawiózł ja do Paryża. W 1798 roku dzieło zostało skonsifkowane i przekazane do muzeum w Luwrze. W zbiorach muzeum znajduje się do dzisiaj. Uszkodzenia płaskorzeźby w postaci braku górnej krawędzi, głów kapłanów i głów czterech dziewcząt są zapewne wynikiem nieudanych zabiegów konserwacyjnych z lat 1818 – 1820.

Tablica ukazuje trzy pary dziewcząt i dwóch mężczyzn. Dziewczęta to idące w procesji tkaczki – „ergastines” – zostały one wybrane do utkania ofiarowanego peplosu, mężczyźni  to kapłani, którzy przyjęli od dziewcząt dary, lub wydają im instrukcje. Wymowa sceny wymyka się jednoznacznej interpretacji. Uroczyste ubranie dziewcząt, składające się z długich, ciężko opadających, grubych tunik, spuszczonych wzdłuż pleców płaszczy, ich spokojne pozy, opuszczone ramiona, pochylone lekko głowy, zastosowanie kompozycji opartej na powtórzeniu z małymi różnicami układu – para dziewcząt stojąca przed kapłanem – odpowiadają za szlachetny, religijny wyraz sceny. Jednocześnie przełamanie schematu innym ustawieniem ciała ostatniej dziewczyny, które odwraca się w naszym kierunku, ponieważ dziewczyna zwraca się do idącej za nią koleżanki i wyciąga do niej rękę – tchnie swobodę i wdzięk w scenę. 

Osiągnięciem rzeźby okresu wysoko klasycznego w Grecji, przypadającego na drugą połowę V wieku p.n.e. jest umiejętność swobodnego ukazania ludzkiej postaci w dowolnej pozie, z której emanuje stan ducha, wyraz emocjonalny prezentowanej postaci.

Jednocześnie zachowane do naszych czasów wizerunki czy ich kopie, uzmysławiają nam, że wrażenia, o które artyści szczególnie wówczas zabiegali to harmonia, szlachetność i zrównoważona dynamika. W przedstawieniach jeźdźców na koniach w zachodnim pasmie Fryzu Partenońskiego uderza spokój człowieka, ukazany w jego postawie i nieruchomej twarzy skontrastowany z biegnącym, wyrywającym się zwierzęciem. Łatwość realistycznego pokazania rzeczywistości okazała się możliwa w momencie, w którym rzeźbiarze ostatecznie zrezygnowali z umownego ukazywania ruchu na rzecz oddania jego iluzji, opartej o zgłębienie tego, jak widzimy rzeczy w przestrzeni i jak je interpretujemy. W rzeźbie przyjęła się wówczas dla ukazania stojącej postaci postawa zwana kontrapostem. Pozostawienie jednej stopy płasko opartej o podłoże, a uniesienie pięty drugiej i ugięcie jej w kolanie dodało figurom dynamiki. Również ergastinki, jakkolwiek z profilu, sportretowane są w pozie kontrapostu, z ugiętą prawą i wyprostowaną lewą nogą, co dynamizuje ich pozy.

Umieszczony wysoko ponad głowami wchodzących do Partenonu fryz, otoczony blisko przez zewnętrzną kolumnadę świątyni, był słabo widoczny. Rzeźbę figur wydobywała wyrazista, realistyczna polichromia. Gładkie tło fryzu było niebieskie, stroje postaci czerwone, białe, złote. Ergastinki miały najpewniej złociste szaty. Głębsza rzeźba w górnych partiach fryzu i płytsza w dolnych również miała służyć polepszeniu odbioru.

Fryz Partenoński nie zachował się do naszych czasów w całości. Usuwany był ze ścian naosu w średniowieczu, kiedy Partenon przekształcono w kościół. Niektóre z zdjętych wówczas tablic, udało się później odnaleźć. Największe starty miały miejsce w 1687 roku, kiedy w czasie wojny turecko-weneckiej w świątyni eksplodował proch. W początku XIX wieku znaczną część fryzu wywiózł do Anglii lord Elgin. Obecnie z ocalałych części fryzu najwięcej znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie ( łącznej długości 80 metrów), Tablica Ergastinek mieści się w paryskim Luwrze. Muzeum Akropolu w Atenach posiada tablice składające się na 50 metrów dzieła.

Fryz Panatenajski jest niepowtarzalnym dziełem w historii greckiej sztuki, której malarstwo i rzeźba opierały się przede wszystkim na odtwarzaniu tematów mitologicznych. Istniał portret, jednak zbiorowość w takiej skali nie stała się tematem dzieła. Fryz ukazuje bogów olimpijskich obecnych w życiu Ateńczyków, ich samych portretuje jako uroczystych, pobożnych, szlachetnych, pięknych. Z pewnością ów wyidealizowany wizerunek społeczności ma odzwierciedlać przyświecające jej wartości. Jednocześnie, za sprawą różnorodności przedstawionych scen, różnego ujęcia postaci, które pozostają z sobą w ciągłej interakcji, dzieło pozostaje żywe, radosne, prawdziwe.

Agnieszka Kramza