Afrodyta z Knidos Praksytelesa

Autor dzieła:

Audiodeskrypcja dzieła

Fotografia: Afrodyta z Knidos Praksytelesa

            Męski akt – czyli wizerunek nagiego mężczyzny – występuje w sztuce starożytnej Grecji od jej początków. Już naturalnej lub ponadnaturalnej wielkości rzeźby z okresu archaicznego – zwane kurosami – ukazywały młodych, muskularnych mężczyzn nago, podczas gdy ich kobiece odpowiedniki – wizerunki dziewcząt nazwane korami – przedstawiały młodą kobietę ubraną w długi, gruby peplos. Kobiecy akt był rzadki i występował jedynie w malarstwie, wyłącznie w niedużych rozmiarach. Także w rzeźbie okresu klasycznego, czyli od V wieku p.n.e., kiedy draperia peplosów i chitonów na ciałach wizerunków bogiń zaczęła być formowana tak, aby widoczna była spod niej linia ciała, wypukłości piersi, brzucha, ud –  granica nie pozwalająca na odsłonięcie kobiecego ciała była nienaruszalna.

Nie dziwi więc, że kiedy Praksyteles około 360 – 330 roku p.n.e. w odpowiedzi na zamówioną u niego przez mieszkańców wyspy Kos naturalnej wielkości rzeźbę bogini Afrodyty, zaprezentował zamawiającym dwa dzieła: pełnowymiarową, pełnoplastyczną rzeźbę (czyli taką, której powierzchnia opracowana jest z każdej strony) – Afrodyty w szatach i pełnoplastyczną rzeźbę Afrodyty nagiej – mieszkańcy Kos, w obawie przed obrazoburstwem, wybrali pierwszy posąg. Drugi zdecydowali się jednak zakupić do swojej świątyni poświęconej Afrodycie mieszkańcy Knidos, nieodległego od Kos miasta położonego na zachodnim wybrzeżu Morza Egejskiego.

Powyższą historię powstania rzeźby, znanej z powodu miejsca ekspozycji jako Afrodyta z Knidos, przytacza Pliniusz Starszy, rzymski historyk z I wieku w XXXVI księdze swojej „Historii Naturalnej”.

Żadne z obu dzieł nie przetrwało do naszych czasów, o ile jednak nie wiemy, jak wyglądał posąg ubranej Afrodyty, na temat posągu nagiej bogini zachowało się kilka przekazów historycznych i literackich opisów. Odnaleziono też rzymską monetę z wizerunkiem dzieła, która umożliwiła zidentyfikowanie wielu późniejszych rzeźb, powstałych jako kopie Afrodyty Praksytelesa, lub nią inspirowanych. W Knidos posąg został umieszczony w tolosie – świątyni na planie koła, otoczonej kolumnadą – poświęconego Afrodycie, należącego do sanktuarium zbudowanego wyżynnym terenie tuż nad brzegiem morza. Świątynia, a następnie posąg, stanowiły prawdopodobnie wotum dziękczynne dla bogini za zwycięstwo, jakie Grecy odnieśli nad flotą perską w 394 roku p.n.e.

Afrodyta – według wierzeń i opisu z „Teogonii” Hezjoda – epika żyjącego w VIII i VII wieku p.n.e. –  narodziła się z morza: wyłoniła się z fal jako dorosła kobieta niezwykłej urody. Współcześnie określamy ją potocznie jako boginię miłości, jednak w greckiej mitologii wiązała z jej postacią niezwykle bogata symbolika, dotycząca miedzy innymi płodności, witalności, seksualności, bogini była opiekunką portów, żeglarzy, przynosiła zwycięstwo. Posągi Afrodyty, która miała czuwać nad żeglarzami, Grecy ustawiali często na plaży, jak najbliżej morza. Grecy wierzyli, że bóstwo zamieszkuje posąg. Miasto Knidos uważało Afrodytę za swoją patronkę, z przydomkiem „Euploia” miała strzec podopiecznych w morskich podróżach. „Euploia” znaczyło dokładnie: „od dobrej podróży”.

Nie gotowy wcześniej na kobiecą nagość w sztuce grecki świat oczarowała rzeźba Praksytelesa. Wiemy, że sanktuarium w Knidos było nie tylko celem pielgrzymek, ale i szeroko znaną turystyczną atrakcją, dla wielu celem wyprawy na przylądekTriopion było właśnie zobaczenie słynnego posągu. Sława dzieła nie miała sobie równych w historii greckiej sztuki.

Obecna od początku w greckiej sztuce naga męskość wiązana jest z grecką koncepcją piękna, z dominacją mężczyzny w ówczesnym społeczeństwie oraz z panującymi zwyczajami. Piękno, szeroko rozumiane, także jako wartości duchowe, wiązane było z jego przejawem w świecie fizycznym. Postać ludzką ukazywano jako idealizowaną: zwykle młodą, o proporcjonalnej sylwetce. Piękne były przedstawienia ludzi i bogów o ludzkich ciałach. Sprowadzenie postaci bogów i ludzi to wspólnej formy nobilitowało człowieka i jego fizyczność. Zwyczajem w starożytnej Grecji było też to, że mężczyźni mogli pokazywać się nago, kobiety publicznie zawsze ukazywały się w ubraniu. Przyglądając się greckim rzeźbom nagich mężczyzn zauważamy, że są one spójnymi przedstawieniami piękna męskiego ciała. Nagość jest tu sposobem przedstawienia mężczyzny.

Wokół ikonografii – czyli sposobu przedstawienia – nagości Afrodyty Prakstylesa narosło wiele wyjaśnień. Praksyteles ukazał Afrodytę stojącą obok dzbana z wodą, naczynia znanego jako hydria, trzymającą w lewej dłoni długą draperię, prawą uniesioną przed łono, które jest przysłonięte, spoglądającą przed siebie tak, jak gdyby kogoś zauważyła. Gest osłaniania się (również tkanina w prawej dłoni może być odbierana jako okrycie, które bogini zamierza użyć) kieruje uwagę na kobiecą seksualność. Kiedy w czasach hellenistycznych i późniejszych – zamożni Rzymianie zamawiali kopię dzieła, motyw zasłaniania się przez boginię został poszerzony o gest osłaniania ramieniem i dłonią piersi. Mocniej jeszcze akcentował więc takie cechy jak skromność postaci, wstydliwość w byciu zobaczoną nago, w momencie kąpieli. W tych przedstawieniach wysuwa się też na czoło narracyjny wątek przedstawienia. Drugi kierunek wyjaśnienia nagości Afrodyty i jej gestu sięga głębszych znaczeń i związany z religijną symboliką. Bogini zasłaniając łono – kieruje uwagą na seksualność rozumianą jako witalność i płodność. Hydria obok niej symbolizuje wodę – żywioł urodzonej z morza Afrodyty. Kąpiel to znak rytuału, obmycia, oczyszczenia i odzyskania sił. Afrodyta nie jest tu zawstydzoną, zaskoczoną w kąpieli – ale prezentującą swoją moc. Niezależnie od wyjaśnienia – które w przypadku oryginału dzieła dotyczy z pewnością linii skupionej wokół symboliki religijnej – zauważyć możemy różnicę między swobodnym sposobem ukazania nagości mężczyzny i skupionej wokół seksualności – nagości kobiety.

Dzieło Praksytelesa uchodzi za najczęściej kopiowaną w czasach starożytnych grecką rzeźbę, zachowane do naszych czasów liczne wersje ukazują pewną wariantywność, przy zachowaniu jednak zasadniczego kształtu oryginalnej koncepcji. Są wśród nich dzieła o różnym poziomie artystycznym, które jedynie przybliżają nam siłę oddziaływania oryginału.

Praksyteles był jednym z najbardziej cenionych greckich rzeźbiarzy już za życia. Tworzył w brązie i w marmurze. Jego oryginalne prace z brązu znamy z późniejszych marmurowych kopii. Brąz starożytnych posągów został wykorzystany jako surowiec w okresie średniowiecza, dzieła stopiono, wykonano z nich inne przedmioty. Styl Praksytelesa wyróżnia swoboda, naturalność, giętkość linii rzeźb, z których emanuje spokój, harmonia, skupienie. Marmurowe rzeźby szlifował, by odbijające się od powierzchni materiału światło dodatkowo wydobywało naturalny modelunek. Charakterystyczna jest wygięta w literę S poza jego rzeźb, stanowiąca kontrapost rozwinięty o przechylenie biodra i mocniejsze opuszczenie przeciwnego ramienia. Na większy niż w wcześniejszym okresie klasycznym realizm rzeźb wpływa również inne rozumienie idealizmu. Ludzkie ciało, wciąż piękne, młode, cechują nieco zmienione proporcje, twarz nabiera większego indywidualizmu i w miejsce stypizowanego, klasycznego, przeważnie pozbawionego emocji oblicza, wyraża stan ducha i nastrój postaci.

 

Agnieszka Kramza

Źródła:

http://www.ancientartpodcast.org/SCARABsolutions/Resources/Entries/2009/...

http://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/greece/hetairai...

https://www.khanacademy.org/partner-content/british-museum/europe1/bm-an...

http://cciv214fa2012.site.wesleyan.edu/classical-period/exhibit-4/

http://www.hiddendatca.com/pages/knidos

http://www.theoi.com/Olympios/Aphrodite.html

http://www.visual-arts-cork.com/antiquity/greek-sculpture-late-classical...

Grantodawcy

Logotyp programu Kultura Dostępna oraz Narodowego Centrum Kultury
Wschodzący Białystok - logotyp miasta Białystok
Żubr - logotyp Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego
Logotyp Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego