Plany świątyń greckich wywodziły się z tradycyjnych form domów mieszkalnych, z których najstarszy był achajski megaron. Był to dom założony na planie prostokąta o przedłużonych ścianach bocznych, tzw. antach, tworzących przy jednym z krótszych boków rodzaj przedsionka. Wzbogacenie planu megaronu kolumnami, najpierw parą, później zaś coraz większą ich liczbą, zaowocowało w VI wieku p.n.e. powstaniem typowych planów świątyń, powtarzanych i rozwijanych w późniejszych okresach. Przy ustawieniu dwóch kolumn między antami tworzył się plan templum in antis, świątyni z antami. Jej wariantem była świątynia ze zdwojonymi antami, sytuowanymi po przeciwnej wobec fasady frontowej stronie. Wariant z większą liczbą kolumn ustawionych przed antami, np. czterema od frontu, tworzył prostylos, zaś ustawienie podobnej kolumnady przy fasadzie tylnej – amfiprostylos. Jeśli świątynię z czterech stron otaczała kolumnada powstawał peripteros, dwa rzędy kolumn tworzyły dipteros. Świątynię założoną na planie koła i otoczoną wieńcem kolumn nosiła nazwę monopteros.

            Świątynia składała się z wewnętrznego pomieszczenia świątynnego – celli, zwanej też naosem oraz przedsionka, noszącego nazwę pronaos.

            Wielka kolonizacja organizowana przez greckie miasta-państwa w VIII – VI wieku p.n.e. objęła wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego, zaś jednym z jej skutków było ożywienie gospodarcze i rozwój monumentalnej architektury, związany z zastosowaniem kamienia w budownictwie. Uległ wówczas zmianie nie tylko plan świątyni, lecz także jej budulec i skala. Przede wszystkim ukształtowały się najważniejsze cechy porządków doryckiego i jońskiego, zasady dekoracyjne obowiązujące w VI w. i V wieku p.n.e. oraz podstawowe elementy planu. O proporcjach i dekoracji świątyni decydował wybór odpowiedniego porządku architektonicznego: za sprawą odmiennej wysokości i grubości kolumn dorycki był bardziej zwarty i przysadzisty, joński – smuklejszy i lżejszy.

            Porządek dorycki charakteryzował się ścisłymi zasadami górnych części budowli i typowymi formami kolumn. Kanelowaną kolumnę, wykonaną z jednego bloku marmuru lub kilku nakładanych na siebie bębnów łączonych czopami, ustawiano bezpośrednio na stylobacie, czyli górnej powierzchni kamiennej podstawy (tzw. krepidomy) świątyni. Kapitel kolumny doryckiej składał się z okrągłego echinusa i nałożonej nań kwadratowej płyty – abakusa. Na głowicach spoczywał architraw, najniższy element belkowania, nad którym biegł fryz złożony z naprzemiennie ułożonych prostokątnych płytek – tryglifów z trzema pionowymi wyżłobieniami oraz metop, wypełnionych dekoracją rzeźbiarską. Powyżej znajdował się gzyms z profilowanej listwy z płytkami z tzw. łezkami (guttae). Świątynię przykrywał dwuspadowy dach, tworząc na fasadzie wypełnioną rzeźbami trójkątną formę zwaną tympanonem (naczółkiem), w narożach zaś znajdowały się pełnoplastyczne rzeźbione naszczytniki, czyli akroteriony. Elementy belkowania i fryzu wywodziły się z architektury drewnianej, fryz tryglifowo – metopowy to powtórzenie w innym materiale rozwiązań, w których czoła belek stropowych nacinano pionowymi żłobkami, zaś prześwity między nimi osłaniano ceramicznymi płytkami.

            Plan świątyni również ulegał ewolucji, wnętrze za pomocą kolumn dzielono na nawy, w budowlach, w których istniały drewniane kolumny zmieniano je na kamienne, np. w świątyni Hery w Olimpii. Rozkwit architektury doryckiej przypada na VI wiek p.n.e., a jej osiągnięcia najlepiej się uwidoczniły w świątyniach Wielkiej Grecji oraz Grecji właściwej, joński natomiast – w miastach Azji mniejszej i centrach położonych na wyspach.

            Charakteryzujący się smuklejszymi proporcjami porządek joński, miał też odmienną budowę kolumn. Ustawiano je na bazie, złożonej z rodzaju pierścieni naprzemiennie wklęsłych i wypukłych. Jej smukły, podwójnie kanelowany trzon, był zakończony oddzieloną astragalem głowicą. Na głowicę (kapitel) składała się ozdobiona palmetami szyjka oraz echinus zdobiony kimationem i wolutami. Są one najbardziej charakterystycznym detalem porządku jońskiego. Nad kapitelem znajdował się abakus z motywem kimationu oraz architraw, na który składały się trzy wysuwające się do przodu belki. Zdobiony motywem kimationu joński tympanon również wypełniały rzeźby.

            Poszukiwanie najwłaściwszych rozwiązań doprowadziło greckich architektów do wypracowania najlepszych rozwiązań konstrukcyjnych oraz proporcji odpowiednich dla obu porządków. Owe rozwiązania były oparte na modułach, z których wywiedziono pozostałe wymiary. Modułem w porządku doryckim była szerokość tryglifu, w jońskim zaś połowa szerokości kolumny.

            Oba podstawowe porządki architektoniczne, dorycki i joński, zostały udoskonalone i rozwinięte w klasycznym okresie sztuki greckiej, w V wieku p.n.e. W pierwszym zbudowano m.in. świątynię Ateny w Syrakuzach i skarbiec dorycki w Delfach.

            Odmianą porządku jońskiego jest styl koryncki, charakteryzujący się odmienną dekoracją głowicy: ma ona kształt kosza otoczonego dwoma rzędami liści akantu, na którym opierają się cztery woluty wspierające abakus.

            W późniejszym czasie w Rzymie powstał porządek kompozytowy z głowicą noszącą cechy porządku jońskiego w postaci wolut i korynckiego, z którego zapożyczono motyw liści akantu. Gładki lub kanelowany (niekiedy do wysokości 2/3) trzon kolumny kompozytowej spoczywa na bazie, kapitel zaś łączy elementy głowicy jońskiej i korynckiej i zawiera ustawione po przekątnej woluty w górnej części oraz liście akantu w dolnej.

Joanna Tomalska

Bibliografia:

Z. Sztetyłło, Sztuka grecka [w:] Sztuka świata, t. II, Warszawa 1990.