Panteon to najważniejsza rzymska świątynia długiego okresu pokoju imperium (lata 70-235), która cudem przetrwała do dnia dzisiejszego. Została wzniesiona w latach 118-128 przez cesarza Hadriana w miejscu, gdzie wcześniej stał pałac Agryppy z 27 roku p. n. e., którego śladem jest dedykacja zachowana we fryzie przedsionka. Doskonałość proporcji świątyni i mistrzostwa jej kompozycji pozwalają przypuszczać, że jej twórcą mógł być rzymski architekt syryjskiego pochodzenia Apollodoros z Damaszku, który jako inżynier wojskowy cesarza Trajana budował drewniane mosty wsparte na betonowych filarach, a potem wsławił się wzniesieniem Forum i Term Trajana oraz łuków poświęconych temu władcy w Benewencie i Ankonie. Był znany z projektowania założeń wykorzystujących doskonały kształt koła lub półokręgu, co widać w jego autorstwa odeonie na planie koła, przylegających do Forum hal targowych na planie półkola i Panteonie. 

Panteon jest budowlą w kształcie ogromnej rotundy o wymiarach 43,3 m, zwieńczoną wielką kopułą z okrągłym okulusem pośrodku. Stanowi doskonałe świadectwo połączenia prostoty zewnętrznej struktury z przepychem formalnym jej wnętrza. O surowości jej wyglądu zewnętrznego świadczą ślepe ściany w większej części rotundy, urozmaicone od strony wejściowej potężnym portykiem, wspartym na 16 korynckich kolumnach. Olbrzymi bęben rotundy podzielony został profilowanymi pasami dekoracyjnymi na 3 kondygnacje, na ostatniej opiera się kopuła w kształcie foremnej półkuli.

Wnętrze Panteonu to idealna, zamknięta w kolistym kształcie harmonia. Jego bogactwo widać w wewnętrznym układzie architektonicznym – ogromny krąg ściany, urozmaicony główną apsydą na wprost wejścia, przerywa 6 eksedr tworzących kaplice, między którymi umieszczono nisze. Tak zrealizowany system alternacji partii wgłębionych i wysuniętych stanowi podstawową zasadę rzymskiej dekoracji architektonicznej. Ciężar wielkiej kopuły rozkłada się na 8 dźwigających pilastrów, które odpowiadają partiom ściany między eksedrami. Jednocześnie widać tu, że przemienność pełni i próżni powtarzającego się układu elementów dekoracji architektonicznej jest analogiczna do przemienności części dźwigających i pasywnych. Taką strukturę ozdabia dekoracja architektoniczna: podwójne monolityczne kolumny z szarego granitu podtrzymujące dookolne belkowanie, w bębnie kopuły ślepe okna przeplecione na przemian z wielkimi marmurowymi panneaux, a w jej kasetonowym podniebieniu, pośrodku gładkiej powierzchni, ogromne okrągłe okno, będące jedynym źródłem światła. Współgra z nią i dodatkowo ją wzbogaca różnoraka kolorystyka zastosowanych materiałów: połyskujące wielobarwne marmury pokrywające podłogę i ściany, swoją białością korespondujące z czystą jasnością stiuków, złocenia kapiteli i kasetonów.

Okazałość konstrukcji Panteonu jest charakterystyczna dla tendencji barokowej czwartej fazy rzymskiej architektury religijnej, którą reprezentuje. Stanowi wyraźne przeciwieństwo wcześniejszych ujednolicających rozwiązań architektonicznych oraz znacznie różni się od konstrukcji świątyni greckiej. Nie jest, tak jak ona, przeznaczony do oglądania z zewnątrz, tzn. nie kusi wyszukaną atrakcyjnością zewnętrznych murów, które są tu surową monotonną masą, złagodzoną jedynie masywną kolumnadą przedsionka. Bogactwo Panteonu emanuje głównie z jego wnętrza, które działa teatralnym przepychem. Dlatego przyjmuje się, że reprezentuje on innowacyjny typ budowli sakralnej. Nie przypomina wcześniejszych rzymskich świątyń podporządkowanych formie perypteru, czyli świątyni z okrągłą cellą, otoczoną koliście portykami. Panteon wzniesiono według nowej zasady, która uwydatniała znaczenie obszernej przestrzeni wewnętrznej, stanowiącej najważniejszą część monumentalnego gmachu sakralnego.

Wnętrze Panteonu odkrywa olbrzymią przestrzeń, charakteryzującą się harmonijnymi proporcjami i szlachetnym pięknem form architektonicznych, które dają wrażenie boskiego majestatu i poruszającej potęgi. Stanowi on idealny wyraz hołdu złożonego jednocześnie wszystkim bogom związanym z politeistycznymi wierzeniami starożytności. Doniosłość i rangę tej budowli wyraża sama jej nazwa ‘panteon’ (gr. panhteon: pan – wszystek, theos – bóg), która oznacza ogół bóstw oraz ogólnie określa starożytną świątynię poświęconą wszystkim bogom. Panteon wzniesiony przez Hadriana, będący zamkniętą całością oddzieloną od wszystkiego, co poza nią, jest symbolicznym wyobrażeniem świata przykrytego sklepieniem niebieskim, z którego pada światło słoneczne. Odzwierciedla starożytny panteizm pobożnego Rzymianina, który cesarza uważał za zesłanego przez Opatrzność i wiązał go z porządkiem absolutnej natury. Jego kopuła opatrzona okulusem była oknem, przez które starożytny człowiek mógł obserwować gwiazdy i rytm zmieniających się pór roku, zapewniających odradzanie się przyrody i wszechświata. W tej ogromnej majestatycznej budowli, manifestującej wspaniałość starożytnej kultury, widział on bezwzględne i logiczne zasady rzymskiego świata.

Panteon od momentu wzniesienia do dnia dzisiejszego stanowi wzór gmachu o układzie centralnym, zwieńczonego kopułą oraz doskonały przykład budowli z rozległą przestrzenią wewnętrzną. Z biegiem czasu podlegał różnym przekształceniom, które wynikały ze zmieniającej się historii i polityki artystycznej. W 609 roku Panteon został przekształcony na kościół Santa Maria ad Martyres. Pięćdziesiąt lat później zdjęto okrywające kopułę płytki ze złoconego brązu i zastąpiono je ołowiem. W XVIII w. usunięto brązowe belki z przedsionka, by zyskać kruszec na zbudowanie konfesji Berniniego, przeznaczonej do Bazyliki św. Piotra. Zniknęły także posągi z brązu, zdobiące fronton portyku. Mimo to jego zasadnicza wyjątkowa struktura i wartość artystyczna nie zostały naruszone i do dzisiaj są świadectwem wielkości starożytnego rzymskiego świata, który przeminął.

Karolina Tomczak

Bibliografia:

G.-Ch. Picard, Sztuka rzymska, przeł. K. Gawlikowska, Warszawa 1975, s. 11-30.

Historia sztuki starożytnej, red. A. Czegodajew, przeł. M. Zagórska, Kraków 1967, s. 495-513.

Encyklopedia sztuki starożytnej. Europa – Azja – Afryka – Ameryka, wstęp: K. Michałowski, Warszawa 1974, s. 361-362.