Plan i bryłę – zarówno wygląd zewnętrzny jak też charakter wnętrza – pierwszej wczesnochrześcijańskiej bazyliki św. Piotra w Rzymie możemy rekonstruować w oparciu o wykopaliska archeologiczne prowadzone na początku lat 40. ubiegłego stulecia oraz ryciny pokazujące wygląd budowli przed jej rozbiórką w XVI wieku. Świątynia należała do grupy bazylik zwanych memorialnymi, czyli takich, które wzniesiono dla upamiętnienia męczenników. Wedle tradycji, wybudowana została w miejscu pochówku św. Piotra, uznawanego za pierwszego papieża. Jak wszystkie tego typu budowle usytuowana była poza murami miejskimi zgodnie z tradycją, która zabraniała oddawania czci zmarłym w granicach miasta.  Świątynia została wzniesiona w latach 325–333 na polecenie cesarza Konstantyna Wielkiego. Brakuje wzmianek źródłowych, które potwierdzałyby, że już w IV wieku odprawiano tam obrzędy liturgiczne; wiadomo natomiast, że odbywały się tam uczty towarzyszące pogrzebom i służące upamiętnieniu zmarłych. Powstanie bazyliki było możliwe dzięki wprowadzeniu na terenach całego Cesarstwa Rzymskiego – na mocy edyktu mediolańskiego wydanego w 313 roku – zasady wolności wyznania. Chrześcijaństwo zostało objęte protekcją cesarza, a sztuka powstająca w kręgu wyznawców tej religii weszła w nowy etap rozwoju. W architekturze wykształciły się wówczas podstawowe rozwiązania formalne, a na polu malarstwa i rzeźby – redakcje motywów ikonograficznych.

Formy architektury wczesnochrześcijańskiej oparte były na wzorach wypracowanych w kręgu rzymskim. W tej tradycji należy szukać źródeł popularnych rozwiązań jakimi były budynki na planie centralnym koła bądź ośmioboku oraz podłużne, trzy- lub pięcionawowe bazyliki. Budowle centralne były zwykle przeznaczone na baptysteria – miejsca chrztu – oraz martyria – miejsca kultu męczenników. Na potrzeby kościoła, miejsca sprawowania liturgii, zaadaptowano model rzymskiej bazyliki, budynku typowo świeckiego, o przeznaczeniu handlowym i sądowniczym. Przyjęte rozwiązania architektoniczne promieniowały z Rzymu na tereny Cesarstwa głównie dzięki fundacjom cesarskim. Kształt i charakter budowli wznoszonych z polecenia władcy naśladowano w całym Imperium.  

Bazylika św. Piotra uważana jest za jedną z kanonicznych świątyń doby wczesnego chrześcijaństwa. Jak sugerują dane z wykopalisk oraz nowożytne ryciny była budowlą pięcionawową – na część przeznaczoną dla wiernych składała się nawa główna oraz cztery nawy boczne, znacznie od niej niższe. Od strony zachodniej, prostopadle do korpusu budowli, dostawiona była nawa poprzeczna zwana transeptem. Jej ramiona wystawały poza bryłę naw. Takie ułożenie naw nadawało planowi kościoła kształt zbliżony do wyglądu krzyża św. Antoniego (przypominający wielką literę T). Na zakończeniu nawy głównej znajdowała się apsyda, niewielka przestrzeń na planie półkola, wystająca poza przestrzeń nawy poprzecznej. Od strony wschodniej bazylika była poprzedzona atrium założonym na planie kwadratu. Atrium stanowiło swoisty dziedziniec poprzedzający przestrzeń kościoła, otoczone było krużgankami – długimi, przesklepionymi korytarzami, które otwierały się na plac dziedzińca i otoczenie kościoła szeregiem arkad wspartych na kolumnach. W centrum dziedzińca znajdowała się fontanna.

XVI-wieczne źródła ikonograficzne prezentują wczesnochrześcijańską bazylikę św. Piotra jako założenie rozległe i monumentalne. Nawę główną oddzielały od naw bocznych 22 pary kolumn, na których spoczywała belka zwana architrawem. Na niej opierały się ściany, których lico urozmaicały lizeny – płaskie, prostokątne występy muru – oraz okna oświetlające wnętrze. Nawy boczne oddzielone były od siebie kolumnami, na których opierały się półkoliście zamknięte łuki arkad. Nawa główna nakryta była dwuspadowym dachem, a jej wnętrze zamknięte było drewnianą więźbą dachową. Do wnętrza świątyni prowadził przedsionek zwany narteksem. Usytuowany był on w tej partii krużganków obiegających atrium, która przylegała bezpośrednio do kościoła. Ponad sklepieniem przedsionka widoczna jest fasada świątyni. Została ona podzielona na trzy strefy: dwa rzędy arkadowo zamkniętych okien oraz trójkątne pole tuż pod okapem dachu, w którym znajdowało się okrągłe okno zbliżone do rozety.

Izabela Kopania