Wedle ortodoksyjnych wyznawców religii prawosławnej ikona nie jest dziełem sztuki ani przedmiotem dekoracyjnym. Jest obiektem kultu i nieodzownym elementem liturgii, unaocznieniem dogmatu o Wcieleniu Słowa. Stąd też malowanie czy też pisanie ikon, poprzedzone modlitwą, odbywa się wedle ustalonych od wieków reguł, a malarze tworzący ikony zobowiązani są do przestrzegania zasad formalnych – związanych z warsztatem i kwestiami technicznymi – oraz ikonograficznych – dotyczących sposobu przedstawienia świętych bądź scen biblijnych.

Decyzją Soboru Stu Rozdziałów, zwołanego w 1551 roku w Moskwie m.in. w celu wskazania norm moralnych mających obowiązywać malarzy oraz uporządkowania zasad dotyczących pisania ikon, Trójca Święta – dzieło rosyjskiego mnicha Andrzeja Rublowa – została uznana za kanoniczne przedstawienie „Boga w Trójcy jedynego”. Wedle zaleceń biskupów na kompozycji Rublowa powinni wzorować się wszyscy ikonografowie podejmujący temat Świętej Trójcy. Na czym polegała wyjątkowość ikony Rublowa? Ukazana przez malarza scena oparta jest na historii biblijnej zawartej w XVIII rozdziale Księgi Rodzaju: w miejscowości Mamre, pod dębem, Abrahama i jego żonę Sarę nawiedziło trzech aniołów, którzy przepowiedzieli, że Sara urodzi pierworodnego syna. Interpretatorzy Pisma Świętego uznali, że pod postacią trzech aniołów kryje się Trójca Święta. Rublow zmierzył się więc z jednym z najtrudniejszych dogmatów wiary chrześcijańskiej – przekonaniem o tym, że Bóg, pozostając jednością, istnieje jako trzy równe Osoby Boskie: Ojciec i Syn i Duch Święty.

Jednym z powodów dyskusji dotyczących redakcji przedstawienia Trójcy Świętej podjętych na soborze było istnienie w ikonach ruskich różnorodnych wariantów tego tematu, co dawało możliwość wielu dowolnych interpretacji dogmatycznych. Zdarzało się, że anioł przedstawiony w centrum oznaczany był znakiem krzyża, czasami krzyż towarzyszył wszystkim trzem postaciom, niekiedy zaś cała scena opatrzona była jedynie podpisem „Święta Trójca”. We wcześniejszych bizantyjskich i ruskich interpretacjach tematu obecnych zwykle było wiele motywów rodzajowych odnoszących się do kontekstu biblijnej historii: na ikonach pojawiały się potrawy, naczynia, obecni byli Abraham i Sara. Na ikonie Rublowa żadna z postaci nie została oznaczona krzyżem ani w szczególny sposób wyróżniona. Rublow elementy świata przedstawionego zredukował do minimum, a ukazanej scenie nadał wymiar ponadczasowy, podkreślając tym samym jej dogmatyczną wymowę. Na złotym tle ukazał zwrócone do siebie postaci trzech aniołów, których głowy otoczone są okrągłymi nimbami. Aniołowie siedzą na tronach wokół czworokątnego stołu, nogi opierają na podnóżkach, które mają służyć podkreśleniu ich godności. Każdy z nich trzyma w ręku laskę, będącą symbolem władzy, którą posiada każda z Trzech Osób Boskich. Za aniołem siedzącym po lewej stronie Rublow umieścił schematyczny fragment budowli, za postacią ukazaną w centrum – drzewo, za postacią siedzącą po prawej stronie – zarys góry. Sposób przedstawienia aniołów – układ stóp, łagodnie opadające ramiona, pochylenie ciał i zwrot głów w kierunku centrum kompozycji – sprawia, iż ich postaci wpisać można w okręg, którego centrum stanowi stojący na stole kielich z głową Baranka, będący symbolem Eucharystii.

Badacze nie są zgodni co do identyfikacji poszczególnych aniołów. Jedna z interpretacji mówi, iż pod postacią anioła umieszczonego w centrum kompozycji Rublow przedstawił Syna Bożego. Ma o tym świadczyć umieszczone nad nim drzewo – symbol krzyża oraz gest ręki zwróconej w stronę kielicha. Anioł ten ubrany jest w wiśniowy chiton (rodzaj długiej, opadającej koszuli) ze złotym pasem biegnącym wzdłuż szaty; na chiton zarzucony jest niebieska w kolorze peleryna zwana himationem. Takie szaty są typowe dla średniowiecznych wizerunków Chrystusa. Postać po prawej stronie, ubrana w niebieski chiton okryty zielonym himationem, ze względu na widniejącą za nią górę mającą stanowić aluzję do skały, z której na pustyni trysnęła woda, identyfikowana jest jako przedstawienie Ducha Świętego. Anioł po lewej stronie, noszący niebieska szatę spodnią i brunatny płaszcz, utożsamiany jest z wizerunkiem Boga Ojca – nad nim bowiem znajduje się fragment budowli odczytywany jako dom, symbol Kościoła.

Ikona została napisana temperą na desce lipowej. Deskę wydrążono na kilka milimetrów tak, że powstała kilkucentymetrowa rama i cofnięta płaszczyzna, na której ukazana jest Trójca Święta. Rama, zwana łuzgą, ma swój symboliczny wymiar – jej zadaniem jest ochrona wizerunku. Rublow, zgodnie z kanonem pisania ikon, zrezygnował z realizmu przedstawienia na rzecz schematyczności, mającej wyrażać prymat rzeczywistości boskiej nad światem ziemskim. Jego zamiarem nie było ukazanie bryłowatości postaci tak, by wydawały się niemal żywymi. Twarze i ciała aniołów zaznaczył jedynie konturem, podobnie za pośrednictwem linii oddał fałdy ich szat. Farbę kładł jednolitymi, płaskimi plamami, nie posługiwał się światłocieniem, dzięki któremu mógłby uzyskać wrażenie cielesności – partii bliższych, wypukłych nie zaznaczał tonami jasnymi, a dalszych, wklęsłych czy ukrytych w mroku, ciemnymi. Scenę uczty aniołów ukazał na złotym tle osadzając ją tym samym w wymiarze pozaziemskim, nadzmysłowym. Ową nadrealność przedstawienia pogłębił rezygnując z posługiwania się perspektywą linearną, pozwalającą na uzyskanie głębi i złudzenia trójwymiarowości świata przedstawionego.

Przez decyzje, jakie zapadły na Soborze Stu Rozdziałów, Trójca Święta Rublowa zyskała status ikony wzorcowej tak pod względem ikonograficznym, jak i formalnym. Do sławy dzieła przyczyniły się też opinie krążące na temat mistrza, o którym pisano, iż był człowiekiem skromnym, pobożnym i o wysokim morale. Legenda doskonałego ikonografa i uznanie napisanej przez niego ikony za najdoskonalszą wizualizacje dogmatu Trójjedyności Boga zapewniły Trójcy Świętej wyjątkową pozycję zarówno w historii sztuki, jak i w kulturze popularnej. Ikona Rublowa jest do dziś najbardziej rozpoznawalnym dziełem powstałym na gruncie malarstwa prawosławnego. 

Izabela Kopania