Około 1400 roku w kilku ośrodkach artystycznych Europy Łacińskiej wykształcił się tzw. styl piękny, jeden z przejawów gotyku międzynarodowego. Szczególnie istotnym dla tego stylu centrum były Czechy, na czele z Pragą, w owym czasie stolicą Świętego Cesarstwa Rzymskiego. To stamtąd promieniowały na znaczną część Europy, w tym Królestwo Polskie, tendencje do idealistycznego ukazywania w sztuce – zarówno w malarstwie, jak i rzeźbie – postaci ludzkiej. Artyści, których przypisać można do tego nurtu, stosowali charakterystyczne zabiegi mające prowadzić do zaakcentowania piękna zewnętrznego oraz duchowego przedstawianych osób. Zamierzony efekt osiągali za pomocą idealizacji fizjonomii i sylwetek postaci, jak też elegancją i dekoracyjnością noszonego przez nie stroju.

Dla stylu pięknego szczególnie reprezentatywne są tzw. Piękne Madonny, grupa kamiennych, pełnoplastycznych figur ukazujących Marię trzymającą na ramieniu małego Jezuska. Do dnia dzisiejszego zachowało się kilkadziesiąt tego rodzaju figur, głównie z terenu Europy Środkowej, a konkretnie Austrii, Czech, Polski oraz Węgier. Wszystkie łączy charakterystyczny zestaw form. Postać Marii, o wyraźnie esowatej linii ciała, a więc ukazana w stosowanym od czasów antycznych kontrapoście, cechuje smukłość i elegancja. Matka Jezusa ma wąskie ramiona, niewielkie piersi, długą szyję, na której osadzona jest drobna, wysunięta ku przodowi głowa, okolona starannie ułożonymi, lekko kręconymi, spływającymi na ramiona włosami. Twarz Marii, o wysokim czole, wyraźnie zarysowanych, cienkich brwiach i migdałowato wykrojonych oczach, wąskim nosie, delikatnie zaokrąglonych i zaróżowionych policzkach, drobnych ustach i podbródku, przybiera dziewczęcy wyraz. Wrażenie swoistej elegancji spotęgowane jest smukłymi, łagodnie zarysowanymi dłońmi. Maria, trzymająca w ręku jabłko, odziana jest w powłóczyste, bogato udrapowane szaty, których głęboko drążone, rytmicznie ułożone fałdy układają się v-kształtnie i kaskadowo. Nagie Dzieciątko z kolei, ukazywane jako drobne i delikatne, często przyjmuje wyrafinowane, wręcz taneczne pozy.

Mierząca 119 cm., wykonana z drzewa lipowego Madonna z Krużlowej, również wpisuje się w ten schemat. W przeciwieństwie do Pięknych Madonn nie jest samodzielną, pełnoplastyczną figurą. Wydrążenie w tyle rzeźby, jak też płytkość reliefu, pozwalają przypuszczać, iż przeznaczona była do oglądania od strony przedniej i z boków, będąc częścią większej całości, zapewne nastawy ołtarzowej.

Będąca własnością Muzeum Narodowego w Krakowie rzeźba ukazuje Marię trzymającą na lewej ręce nagiego Jezuska, który w ręce ma owoc, najpewniej jabłko. Obecność jabłka należałoby traktować jako odniesienie do koncepcji Jezusa jako nowego Adama oraz Marii jako nowej Ewy, w przeciwieństwie do bohaterów Księgi Rodzaju przynoszących ludzkości szczęście, a więc zbawienie i życie wieczne. Sylwetka i fizjonomia Marii odpowiadają wyżej wymienionym cechom Pięknych Madonn. Na uwagę zasługują jednak indywidualne rozwiązania artystyczne, takie jak wzmocnienie kontrapostowego ułożenia ciała Marii, którego linia wyraźnie przybiera kształt litery „S” czy umieszczenie na zbliżonej wysokości twarzy Marii i Dzieciątka. Obie postaci cechują też pewne podobieństwa fizyczne, takie jak wysokie czoła, zaróżowione, okrągłe policzki, analogiczny sposób osadzenia oczu i ust, jak też pełen ciepła uśmiech. Relacja obu postaci względem siebie, jak też wspomniane cechy wspólne należy uznać za chęć podkreślenia lirycznego, intymnego, pełnego ciepła związku Matki z Synem, a także zaznaczenia, iż Maria, jako matka Chrystusa, jest współodpowiedzialna za zbawienie ludzkości.

Rzeźbę cechuje wyraźna dekoracyjność. Szata Marii przybiera charakterystyczne formy. Środkowa część płaszcza Marii, począwszy od głębokiego dekoltu odsłaniającego suknię, po jego dolną partię, układa się w formie v-kształtnych draperii, coraz bardziej mięsistych, a zarazem ostrzejszych. Draperie rękawów płaszcza, okalające jego część środkową, są z kolei ułożone kaskadowo, stanowiąc dynamiczną przeciwwagę dla głęboko rzeźbionych środkowych partii. Oba typy fałd łączy rytmiczność. Ta zauważalna jest również w sposobie ułożenia postaci. Maria z Jezusem są od siebie odchyleni, jednocześnie jednak skłony umieszczonych na tej samej wysokości głów wyraźnie sobie odpowiadają.

Nie dysponujemy wieloma źródłami pozwalającymi zrekonstruować historię omawianego dzieła. Nie wiemy niczego konkretnego o pierwotnym kontekście jego funkcjonowania. Pierwsze wzmianki o Madonnie, już jako samodzielnej rzeźbie, pochodzą z 1607 roku. Do kościoła krużlowskiego mogła trafić za sprawą Jana Pieniążka, który w początkach XVII wieku był właścicielem wsi. Dla miłośników sztuki odkryta została pod koniec XIX wieku, kiedy to trafiła do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. W czasie II wojny światowej została zarekwirowana przez Niemców i poddana gruntownej konserwacji. Po wojnie wróciła do prawowitych właścicieli, obecnie eksponowana jest w Galerii Sztuki Dawnej Polski XII-XVIII wieku w Pałacu Biskupa Erazma Ciołka, oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie.

Kamil Kopania