Powstały około 1480 roku Tryptyk świętej Marii Magdaleny z Moszczenicy Niżnej koło Starego Sącza jest dziełem, które do naszych czasów dotrwało w bardzo dobrym stanie zachowania, przez co może służyć jako modelowy przykład malowanej nastawy ołtarzowej. Przez termin „nastawa ołtarzowa” rozumiemy rodzaj dekoracji ołtarza w kościele. We wczesnym i dojrzałym średniowieczu ołtarze przyjmowały formę prostego stołu ofiarnego, na mensie, a więc blacie którego stawiano najważniejsze utensylia liturgiczne, i na którym kapłan dokonywał aktu transsubstancjacji, stanowiącego punkt kulminacyjny Mszy Świętej. Ołtarze były też rodzajem relikwiarzy, w każdej bowiem mensie umieszczano relikwie świętych. W okresie dojrzałego średniowiecza na mensie zaczęto ustawiać nastawy ołtarzowe, które szczególnie popularne stały się w okresie późnego średniowiecza.

Formy nastaw ołtarzowych mogą być różne. Dzieło z Moszczenicy Niżnej jest tryptykiem, a więc strukturą złożoną z nieruchomej części środkowej – korpusu – oraz dwóch ruchomych, flankujących ją skrzydeł. Strukturę tę uzupełnia predella, a wiec podstawa nastawy ołtarzowej w postaci spoczywającej na mensie skrzyni, oraz znajdujące się nad partią środkową zwieńczenie. Tryptyk świętej Marii Magdaleny jest tryptykiem malowanym – dekoracja malarska obejmuje więc zarówno kwaterę środkową, skrzydła (te malowane obustronnie), predellę, jak i zwieńczenie. Oprócz tryptyków wymienić możemy inne jeszcze rodzaje średniowiecznych nastaw ołtarzowych, różniące się liczbą skrzydeł, wśród których najpopularniejsze są pentaptyki (partia centralna i dwie pary skrzydeł, z których obie bądź jedna, wewnętrzna, mogą być ruchome). Generalnie nastawy wieloskrzydłowe określa się mianem poliptyków.

Zaznaczyć należy, że w okresie dojrzałego średniowiecza wykształciły się różnego rodzaju nastawy ołtarzowe, nie tylko malowane, ale i rzeźbione. Za najefektowniejsze uznać możemy te, które łączyły obie techniki artystyczne. W takim wypadku partie rzeźbione były zazwyczaj umieszczane w najbardziej reprezentacyjnej i najważniejszej treściowo kwaterze środkowej, dodatkowo zaś w predelli oraz zwieńczeniu, malowane z kolei zajmowały płaszczyzny, często podzielonych na kwatery, skrzydeł. Nastawy ołtarzowe oddziaływały na wiernych swoją rozbudowaną, quasi-pozornie architektoniczną strukturą, zmiennością wynikającą z konstrukcji, możliwości zamykania i otwierania skrzydeł, a tym samym różnorodnością prezentowanej treści, jak też walorami formalnymi – rozmaitością barw, złotymi tłami, elementami ornamentalnymi, nie wspominając już o bogactwie przedstawianego przez artystów świata, łączącego elementy sacrum i profanum. 

Nastawy ołtarzowe nie były konieczne do sprawowania mszy, niemniej jednak zasadniczo ją wzbogacały, stanowiły też jej efektowną oprawę. Wzmacniały wydźwięk liturgii eucharystycznej, służyły kultowi świętych i ostentacji relikwii z nimi związanych, w końcu zaś ilustrowały szereg treści natury religijnej, wynikających z narracji Pisma Świętego czy np. żywotów świętych. Konstrukcja nastaw ołtarzowych – możliwość otwierania i zamykania skrzydeł – pozwalała na prezentowanie programu treściowego w kilku odsłonach, a tym samym dostosowanie jej do charakteru określonych dni roku liturgicznego. Przyjmuje się, że nastawy ołtarzowe prezentowano w formie zamkniętej w zwykłe, robocze dni, zaś w niedziele i święta otwierano skrzydła, prezentując część środkową. Taką zasadę funkcjonowania nastaw ołtarzowych potwierdza sposób, w jaki je wykonywano. Zazwyczaj do skrzydeł zewnętrznych nie przykładano takiej wagi, jak do fragmentów widocznych przy pełnym otwarciu nastawy – są one malowane przez mniej biegłych warsztatowo artystów, jak też z wykorzystaniem tańszych materiałów (np. do teł stosowano nie złoto płatkowe, lecz jego zamiennik, farbę złoto imitującą).

Centrum wysokiego na 255 cm i szerokiego na 190 cm (przy pełnym otwarciu) tryptyku z Moszczenicy Niżnej zajmuje przedstawienie św. Marii Magdaleny unoszonej przez otaczające ją anioły, ubrane w białe, długie, mocno udrapowane w dolnych partiach szaty. Każdy z nich ma nieregularne w kształcie, rozpostarte, pulsujące czerwienią, żółcieniem oraz zielenią skrzydła. Dwa anioły nakładają na głowę świętej sporych rozmiarów zamkniętą, złotą koronę. Zgodnie z przekazami hagiograficznymi św. Maria Magdalena spędziła koniec życia w pustelni, gdzie była unoszona przez anioły celem słuchania niebiańskich chórów. Święta odziana jest w coś, co przypomina włochaty kombinezon zakrywający całe ciało, pomijając głowę, dłonie i kolana. W istocie mają to być długie włosy, skromne okrycie zastępujące odzienie, które rozpadło się w proch. Artyści średniowieczni owe okrycie zdawali się rozumieć dosłownie, przedstawiając świętą bez mała w pełni owłosioną, co nie zmienia faktu, iż w linii ciała zaznaczali jej ponętność oraz piękno, stanowiące odniesienie do jej grzesznej  przeszłości. Na awersach skrzydeł ukazani zostali święci Mikołaj i Florian, na rewersach zaś Matka Boska Bolesna zwrócona w stronę Chrystusa Umęczonego z narzędziami męki, wskazującego prawą dłonią na ranę w boku. W zwieńczeniu znajduje się przedstawienie Archanioła Michała ważącego duszę ludzką, a na predelli dwóch aniołów rozpościerających chustę św. Weroniki z odbiciem twarzy Chrystusa. W scenie głównej oraz na awersach skrzydeł tło jest złote, pomijając dolne partie tablic, w których ukazano bujną, niską, soczyście zieloną roślinność. Archanioł Michał umieszczony został w syntetycznie potraktowanym pejzażu, aniołowie z chustą św. Weroniki znajdują się zaś w nieokreślonej, białej przestrzeni. Postaci na rewersach skrzydeł są w bliżej nieokreślonym, prostym wnętrzu.

Przy zamkniętej nastawie ołtarzowej wierny widział Matkę Boską i Chrystusa Umęczonego prezentującego ranę w boku, nad nimi Archanioła Michała ważącego duszę ludzką, poniżej zaś chustę św. Weroniki z odbiciem twarzy Chrystusa. Wszystkie te tematy kierować mają ku kwestii życia wiecznego, do którego jedyną drogą jest Chrystus i jego zbawcza męka. Jest to rodzaj codziennego napomnienia, wskazówka, na kogo i na co należy orientować swe życie, jeśli chce się dostąpić Zbawienia. Świąteczne otwarcie nastawy ołtarzowej wprowadzało z kolei w świat wybranych świętych, którzy swym postępowaniem mogą stanowić wzór, jak też mogą, jako pośrednicy, wspomóc wiernego w modlitwach kierowanych do Boga. Zgodnie z wspomnianą wyżej zasadą, cykl codzienny opracowany został mniej starannie i kosztownie od świątecznego. Ranga kwatery centralnej oraz awersów skrzydeł została podkreślona potraktowaniem ram — od strony wewnętrznej są srebrzone, od zewnętrznej malowane na czerwono z czarną dekoracją rozetkową. Na rewersach skrzydeł mamy też do czynienia ze zdecydowanie uboższym w charakterze tłem, jak też ogólnie – uproszczeniem techniki malarskiej.

Kamil Kopania