W malarstwie włoskim XIII i początków XIV wieku zaczęły zachodzić zmiany, które wytyczyły kierunek rozwoju tej dziedziny. Przyczyniły się do podniesienia jej rangi w hierarchii sztuk. Ich celem było osiągnięcie złudzenia rzeczywistego trójwymiarowego świata na płaskim dwuwymiarowym obrazie. Zmiany te zachodziły powoli. Były wynikiem poszukiwań artystycznych wielu malarzy. Jako szczególnie znaczącą w tym okresie przemian historycy sztuki wskazują twórczość Giotta.

Malarstwo Italii w XIII wieku powstawało pod wpływem sztuki bizantyńskiej. Przyjęty przez włoskich malarzy sposób malowania określa się terminem maniera graeca.  Dążeniem artystów tego nurtu nie było odzwierciedlenie rzeczywistości, ale oddanie nadzmysłowego, boskiego świata. Ich obrazy były płaskie, surowe w wyrazie, obficie złocone, malowane postaci wyidealizowane, twarze nie wyrażały emocji. Kompozycja, czyli powiązanie ze sobą elementów składających się na treść obrazu takich jak linie, bryły, płaszczyzny, plamy barwne, światło - była bardzo uproszczona. Te dążenia oraz zestaw środków artystycznych nie odpowiadały rodzącej się na początku XIII wieku nowej postawie wobec świata, otwartej na człowieka i naturę, na empiryczne, czyli wynikające z doświadczenia, poznanie. Postawa ta związana była z wielkim ruchem franciszkańskim i odrodzeniem życia religijnego w duchu ewangelii. Po połowie stulecia nowe widzenie rzeczywistości ugruntowały pisma filozoficzne Tomasza z Akwinu. W kwestii sztuki głosił, że „obraz nazywany jest pięknym, gdy doskonale przedstawia rzecz”.

Z obecnej perspektywy sztuka Giotta jest daleka od naturalizmu, ale w oczach współczesnych artysta ten osiągnął wyżyny sztuki odtwarzania natury. Giovanni Boccaccio pisał: „...natura, matka i twórczyni wszystkiego, żadnej rzeczy w kręgu wszechświata tak pięknej wydać nie mogła, której by Giotto rylcem, piórem lub pędzlem odtworzyć nie był zdolny – i to w ten sposób, iż dzieła jego nie tylko zupełne podobieństwo do rzeczy wyobrażonej miały, ale samą naturą być się zdawały i łudziły do tego stopnia wzrok ludzki, że wiele razy za prawdziwe brano, co wymalowane było”. Umiejętności Giotta świetnie ilustruje również anegdota, mówiąca o musze, którą młody malarz domalował na obrazie swojego mistrza Cimabuego. Gdy ten po powrocie ją zauważył, próbował ponoć strzasnąć, biorąc za prawdziwą.

Giotto di Bondone urodził się około 1267 roku, zmarł  w 1337. Uczył się w pracowni Cimabuego. Legenda głosi, iż florencki malarz po zobaczeniu owieczek narysowanych na kamieniu przez młodego pastuszka Giotta, przyjął go do swojego warsztatu. Giotto zostawił po sobie obrazy sztalugowe i freski. Zajmował się również architekturą. Tuż przed śmiercią pełnił funkcję architekta miejskiego we Florencji. Wiadomo, że pracował we włoskich miastach tj. Rimini, Rzym, Asyż, Padwa, Florenca, Neapol i Mediolan. Freski w padewskiej kaplicy Scrovegnich z lat 1303-1305 to jedno z najwybitniejszych i najlepiej zachowanych dzieł autorstwa Giotta. Doskonale ilustrują nowy styl, dolce stil nuovo. W stylu tym obraz przestał być płaskim znakiem, zyskał głębię, naturalność, a postaci masywność i emocje. Stało się to możliwe dzięki przemianie stosowanych dotychczas środków artystycznych.

Malarz nurtu maniera graeca w celu przedstawienia światła używał złota, miejsca wypukłe zaznaczał zagęszczeniem złotych kresek. Giotto miejsca wypukłe rozjaśnia. Kształtów nie wydobywa konturem, ale światłocieniem. Uzyskuje to poprzez oblanie strumieniem jasnych barw tych elementów obrazu, które mają wydawać się wypukłe, bliższe powierzchni obrazu. Im dalej od granicy tego strumienia, tym staje się coraz ciemniejsze, coraz bardziej oddala się od powierzchni obrazu. To co przed nim schowane jest zatopione, zanika w czarnym cieniu. Sprawia wrażenie przesunięcia w głąb.

Właściwą drogę poszukiwań artystycznych wytyczyła malarzom epoki Giotta niewątpliwa znajomość sztuki antyku, zwłaszcza iluzjonistycznego malarstwa rzymskiego. Szczególnie istotne były stosowane przez malarzy antycznych metody budowania głębi. Giotto stosuje elementy perspektywy linearnej. Ukazuje trójwymiarowe przedmioty na płaskiej płaszczyźnie zgodnie z prawami postrzegania ludzkiego oka. Nie jest to jeszcze perspektywa oparta na badaniach naukowych, ale na obserwacji  i intuicji. Malarz w miarę oddalania, zatapiania elementów w głębi obrazu, zmniejsza ich rozmiar. Wszelkie linie biegnące w głąb skupiają się, ale nie w jednym punkcie, ale parami w kilku punktach na centralnej pionowej osi. Na przykład linie oddalające się wzdłuż bocznych ścian przy suficie i podłodze, zbiegają się w centralnej części obrazu. Punkt dla linii sufitu jest jednak wyżej niż dla linii podłogi.

Poszczególne sceny zostają ujęte w malowane ramy, które umożliwiają osiągnięcie jedności czasu, miejsca i akcji. Obraz staje się jakby oknem, przez które podglądamy scenę w głębi. Kompozycja odpowiada rzeczywistości, poszczególne elementy nie są zawieszone w próżni, skupiają się w dolnej części obrazu, są ustawione na określonych podstawach, postaci stoją twardo na ziemi.

Przemiany nie dotyczyły jedynie zespołu środków obrazowania, ale również ikonografii. Malowane przez Giotta w Padwie sceny biblijne stają się naturalne, bliskie doświadczeniom człowieka, a przez to bardziej czytelne dla odbiorcy. Na twarzach postaci wyraźnie rysują się emocje – w scenie Opłakiwania smutek i ból wyrażają uchylone szeroko usta, przymknięte powieki, ściągnięte brwi. Dopełnieniem jest język gestów – rozrzucone na boki ręce, dłonie oparte na policzkach lub splecione i przytulone z boku twarzy.

Malarze doby Giotta uważani są za prekursorów malarstwa renesansowego, dążącego do jak najwierniejszego odtwarzania natury. Jednak ich sztuka nadal pozostaje głęboko zakorzeniona w epoce średniowiecza, jest podporządkowana religii, teocentrycznemu, czyli podporządkowanemu Bogu porządkowi wszechświata, służy głoszeniu boskiej potęgi,  nie przysłonił jej człowiek i jego ziemskie sprawy.

Arkadiusz Gryglas

Bibliografia:

Cytaty za: Maria Skubiszewska, Malarstwo europejskie w średniowieczu IV. Malarstwo Italii w latach 1250-1400, Warszawa 1980.