Kościół katedralny w Spirze, obok katedry w Moguncji i Wormacji, zaliczany jest do najważniejszych dzieł architektury romańskiej świata niemieckiego. Jego budowę rozpoczęto ok. roku 1030, za czasów panowania cesarza Konrada II, ukończono zaś trzydzieści lat później. Ostateczny kształt świątynia zyskała ok. roku 1106 po podniesieniu sufitów, zastąpieniu płaskiej więźby dachowej sklepieniem, wzniesieniu wież i zbudowaniu zewnętrznej kolumnady. Katedra, jak doskonała większość średniowiecznych zabytków, nie dotrwała do naszych czasów w swym pierwotnym kształcie. Dzisiejszy wygląd zawdzięcza restauracji przeprowadzonej w połowie XX wieku, a mającej na celu przywrócenie jej romańskiego charakteru, który w przeciągu stuleci zatraciła poprzez zniszczenia i kolejne przebudowy. Już w średniowieczu imponowała ogromnymi rozmiarami: nawa główna kościoła liczyła 134 metry długości i 33 metry wysokości. Jako świątynia powstała z fundacji cesarskiej służyła dworskim nabożeństwom i ceremoniom, stanowiła też miejsce pochówku władców z kolejnych dynastii rządzących Rzeszą. Wzniesienie katedry w Spirze było gestem o charakterze politycznym – miało służyć podkreśleniu potęgi cesarzy niemieckich oraz ich roszczeń do sprawowania władzy kościelnej.

Świątynia zbudowana została na planie krzyża łacińskiego. Ma formę bazyliki trójnawowej z transeptem. Jej wnętrze tworzy nawa główna, dwie niższe od niej nawy boczne oraz nawa poprzeczna, usytuowana prostopadle do osi kościoła, w jego wschodniej części, oddzielająca prezbiterium od reszty budynku. Prezbiterium – miejsce, w którym usytuowany jest ołtarz i gdzie sprawowana jest liturgia – znajduje się po stronie wschodniej, na zakończeniu nawy głównej i odznacza się typowym zamknięciem w formie półkolistej apsydy.

We wnętrzu, nawę główną oddziela od naw bocznych dwanaście par masywnych, czworokątnych filarów ozdobionych półkolumnami. Jeśli przestrzeń świątyni mielibyśmy podzielić na czworokątne moduły, wyznaczone przez filary, na których opiera się ciężar sklepień, to jednej takiej przestrzeni – jednemu przęsłu – nawy głównej, odpowiadałyby dwa przęsła nawy bocznej. Taki system rozplanowania wnętrza zwany jest systemem wiązanym. Filary noszące ciężar sklepień ozdobione są wydatniejszymi półkolumnami. Nawa główna oraz boczne przykryte są monumentalnymi sklepieniami krzyżowymi, które powstają z przecięcia dwóch kolebek, kształtem przypominających wydrążony, przecięty wzdłuż walec. We wnętrzu, zarys sklepienia uwidacznia się w taki sposób, że każde przęsło wydaje się podzielone po przekątnej dwiema liniami, które tworzą cztery trójkąty, z których każdy jest lekko wklęsły. Na sklepieniu kolejne przęsła oddzielone są ceglanymi, półokrągłymi łukami zwanymi gurtami. Takie rozwiązanie zwieńczenia przestrzeni świątyni, zwłaszcza w przypadku długiej i wysokiej nawy głównej, stanowi novum w architekturze romańskiej.

Ścianę nawy głównej można podzielić niejako na dwa poziomy. W każdym przęśle, w partii dolnej, znajdują się dwie arkady – przejścia zamknięte półokrągłym łukiem, prowadzące do nawy bocznej. Ponad arkadami znajdują się płyciny, na których, w XIX wieku namalowano sceny z życia Chrystusa. Ponad pasem malowideł znajdują się zamknięte półkoliście okna, a tuż pod samym sklepieniem, niejako na osi każdego przęsła, dodatkowe małe okienka.

W zachodniej partii kościoła znajduje się westwerk – wzniesiona na planie prostokąta, rozbudowana część kościoła przeznaczona dla cesarza. W bryle zewnętrznej zarówno westwerk, jak i wschodnia część kościoła – z transeptem i prezbiterium – zaakcentowane zostały dwoma wysokimi czworokątnymi wieżami, oraz ośmiokątnymi kopułami usytuowanymi nad prezbiterium i centralną częścią westwerku.

Zewnętrzne elewacje katedry są bogato dekorowane rzędami arkad wspartych na kolumienkach. Takie galerie arkadowe znajdują się w najwyższej partii nawy głównej, tuż ponad półkoliście zamkniętymi oknami, obiegają górną partię transeptu, westwerku oraz tamburów, na których wznoszą się kopuły. Ściany czworokątnych wież przeprute są dekoracyjnymi biforiami i triforiami, półkoliście zamkniętymi otworami przedzielonymi odpowiednio jedną i dwiema kolumienkami. Ściana apsydy, półkoliście zamykającej prezbiterium, ozdobiona jest smukłymi, wspartymi na półkolumnach arkadami, z których naprzemiennie jedna jest ślepa, a kolejna przepruta oknem. Ponad nimi znajduje się dekoracyjna galeria arkadowa. Wschodnia ściana świątyni, powyżej apsydy ozdobiona jest półkoliście zamkniętymi niszami, zwieńczona jest trójkątnym szczytem, wzdłuż którego, tuż pod okapem dachu, biegnie złożony z wielu małych łuczków fryz arkadowy.

W niezwykle staranny sposób opracowana została fasada świątyni (fasada westwerku). Składa się ona z trzech pionowych partii wydzielonych lizenami, płaskimi występami muru. W części centralnej, w partii dolnej znajduje się portal zamknięty półkolistym łukiem, ponad którym, w pięciu półkolistych niszach umieszczone zostały rzeźby przedstawiające Marię z Dzieciątkiem i Czterech Ewangelistów. Ponad portalem, w dekoracyjnej płycinie usytuowane jest okrągłe okno rozetowe, wokół którego znajdują się płaskorzeźby przedstawiające symbole Czterech Ewangelistów: orzeł (św. Jan), anioł (św. Mateusz), lew (św. Marek) i byk (św. Łukasz). Górna partia części centralnej zamknięta jest trójkątnym szczytem ozdobionym fryzem arkadowym i galerią arkad. Katedra zyskuje na malowniczości dzięki wykorzystanym materiałom budowlanym:  dekoracyjnie zestawianym blokom kamienia w kolorze czerwono-różowym, złocistym i piaskowym.

Izabela Kopania