Benedyktyńskie opactwo Maria Laach zostało ufundowane w 1093 roku przez księcia Palatynatu Reńskiego Henryka II (zm. 1095) i jego żonę Adelajdę (zm. 1100). Wzniesiono je w malowniczej okolicy, po zachodniej stronie jeziora Lacher See. Kościół klasztorny budowany był wieloetapowo. Prace rozpoczęły się w 1093 roku, jednakże szybko – wraz ze śmiercią fundatora – ustały. Wznowiono je po dziewiętnastu latach. Korpus i chór zachodni konsekrowano w 1156 roku, a chór wschodni w 1170 roku. Ostateczny kształt budowla zyskała w latach 1220-1230, kiedy to do bryły głównej dodano od zachodu atrium, czyli rodzaj otoczonego krużgankami dziedzińca poprzedzającego kościół. Świątynia opactwa Maria Laach powszechnie uważana jest za jeden z najdoskonalszych przykładów dojrzałego niemieckiego romanizmu. Wynika to zarówno z faktu, iż jest – mimo ponad stu lat trwania budowy – obiektem jednorodnym stylowo, a także stanowi wyjątkowo konsekwentnie zrealizowany – tyle że w mniejszej skali –  model wielkiej cesarskiej katedry.

Kościół charakteryzuje bogactwo zarówno planu, jak i bryły. Jest to bowiem trójnawowa, pięcioprzęsłowa, dwuchórowa bazylika z dwoma transeptami i czterema apsydami, trzema od wschodu, przylegającymi do ramion transeptu oraz prezbiterium i jedną od zachodu, stanowiącą zamknięcie chóru. Od strony wschodniej chór jest wydłużony, a do tego poprzedzony szerokim transeptem, którego ramiona wyraźnie występują poza linię murów naw bocznych. Chór zachodni jest zintegrowany z ramionami transeptu, które nie wychodzą poza nawy boczne, i do których przystawione są okrągłe wieże. Atrium składa się z trzech czteroprzęsłowych ramion i połączone jest z transeptem zachodnim kościoła, w którym znajdują się wejścia do świątyni. Pod podwyższonym chórem wschodnim umieszczono trójnawową, trójprzęsłową kryptę zakończoną apsydą.

Budowniczowie działający w Niemczech w XI i XII wieku często wzbogacali budowle kościelne wieżami i latarniami, zasadniczo urozmaicającymi ich wygląd zewnętrzny. Zbudowane z potężnych kamiennych ciosów świątynie, o surowych, niemal pozbawionych detalu ścianach, dzięki wieżom wyraźnie zyskują na dynamice. Skromna dekoracja architektoniczna, kontrastująca z rozległymi płaszczyznami ścian, ogranicza się w przypadku dzieł z terenu Niemiec zazwyczaj do fryzów arkadkowych i lizen, czyli płaskich, pionowych występów w murze. Wymienione cechy charakterystyczne są dla najważniejszych dzieł architektury niemieckiego romanizmu, m.in. benedyktyńskiego kościoła Sankt Michael w Hildesheim, czy katedr w Moguncji, Spirze i Wormancji. Kościół w Maria Laach również wpisuje się w ten schemat, który realizuje w mniejszej skali, ale za to bardzo konsekwentnie (mimo wieloetapowej, ciągnącej się przez dziesięciolecia budowy świątynia jest jednorodna w charakterze, co dotyczy także najpóźniej wybudowanego atrium, doskonale komponującego się z główną bryłą). Świątynia posiada sześć wież, dwie masywniejsze nad skrzyżowaniami naw i cztery smukłe, dwie na planie okręgu przy zachodnim transepcie i dwie na planie kwadratu przy wschodniej apsydzie. Wieże odpowiadają w znacznej mierze za równowagę mas, ich wzajemne relacje stabilizują bryłę, spajając niejako przedzielone korpusem nawowym dwa chóry. Te ostatnie dekorują półfilary, lizeny i fryzy arkadowe. Ważne są również otwory okienne, nie mają one bowiem wyłącznie funkcjonalnego charakteru, lecz także dekoracyjny. Wśród nich wyróżniamy pojedyncze, prostokątne okna zamknięte półkoliście, okna okrągłe, a także biforia i triforia, czyli arkadowe otwory okienne przedzielone jedną bądź dwoma kolumienkami. Szczególnym wyróżnikiem kościoła opactwa Maria Laach, jak też wielu podobnych jej, XII-to wiecznych świątyń z terenu Niemiec, jest brak fasady zachodniej zawierającej reprezentacyjne, centralne wejście do wnętrza w formie rozbudowanego portalu z bogato zdobionym tympanonem. Brak ten wynika z dwuchórowości założenia.

Kamil Kopania