W 1595 roku król Zygmunt III objął patronat i obowiązki głównego fundatora budowy kościoła jezuitów w Krakowie. Niedługo później, w Rymie, powstał plan świątyni (jego autorstwo wiązane jest z Giovannim de Rossis, generalnym nadzorcą budowli jezuickich), a w 1597 roku położono kamień węgielny pod jej budowę. Pracami kierował wówczas Józef Brizio, budowniczy związany z zakonem jezuitów i nadzorujący przebieg realizacji wielu innych świątyń jezuickich na terenie Rzeczypospolitej. Jego obowiązki blisko dwa lata później przejął Giovanni Maria Bernardoni. Wiadomo, że już w 1608 roku w świątyni odbywały się nabożeństwa. Niedługo później nastąpiła katastrofa budowlana, która wymagała przeprowadzenia gruntownej renowacji budynku. Renowacja owa miała miejsce w latach 1613-1619. W 1619 roku nastąpiło symboliczne zakończenie budowy kościoła – wówczas to szczyt latarni kopuły zwieńczono gałką, w której umieszczono dokumenty związane z fundacją świątyni. Osadzono też na niej krzyż.

Jak wskazują analizy źródeł pisanych i ikonograficznych plan budowli w trakcie renowacji w zasadzie nie uległ zmianom. Wydatnie za to zmieniono charakter bryły, relacje przestrzenne we wnętrzu i dekorację architektoniczną. Prace nad kościołem jezuitów, który otrzymał wezwanie świętych Piotra i Pawła, symbolicznie zamknięto w 1635 roku. W tymże roku umieszczono obraz w ołtarzu głównym i dokonano konsekracji świątyni. Zasadniczy zrąb budowli powstał więc w latach 1613-1635. Wśród badaczy zajmujących się krakowskim kościołem długo obecny był spór dotyczący tego, kto odpowiadał za projekty i realizację prac ostatniej fazy, kluczowej dla powstania budynku. Autorstwo świątyni wiązano z osobami Jana Trevano i królewskiego architekta Matteo Castello. Obecnie bezspornie architekturę fasady i wnętrza krakowskiego kościoła jezuitów wiąże się z Matteo Castellim, nadwornym architektem Zygmunta III, budowniczym pałaców Ujazdowskiego i Kazimierzowskiego w Warszawie (obecnie przebudowane) oraz Zamku Królewskiego.

Kościół św. Piotra i Pawła jest świątynią jednonawową z transeptem (nawą poprzeczną) i dość krótkim prezbiterium (przestrzenią przeznaczoną dla duchowieństwa i sprawowania liturgii), które jest zamknięte półkolistą apsydą. Krzyżujące się nawy główna i poprzeczna tworzą zarys krzyża łacińskiego; przestrzeń usytuowana w miejscu skrzyżowania naw została zaakcentowana kopułą. Kościół nie posiada naw bocznych. W ich miejscu znajdują się kaplice boczne (po trzy z każdej strony), skomunikowane ze sobą i otwarte na przestrzeń nawy głównej. Prezbiterium otoczone jest niewielkimi przestrzeniami (aneksami). Ich dostawienie wzdłuż ścian prezbiterium, prostopadle do ramion nawy poprzecznej, sprawiło, iż rzut świątyni zyskał w istocie plan prostokąta, a ramiona nawy jedynie nieznacznie wysunięte są poza jego zarys. Takie rozwiązanie planu kościoła stanowi bezpośrednie nawiązanie do rzutu najważniejszej w Europie świątyni jezuickiej jaką był kościół Najświętszego Imienia Jezus (Il Gesú) w Rzymie. Kościół ten,  wzniesiony został w latach 1568-1584 wedle planów Giacomo della Porty i Jacopo Barozzi da Vignioli, stanowi macierzystą świątynię zakonu jezuitów. Wypracowany przez architektów model planu i kompozycji fasady został zaadaptowany na potrzeby licznych świątyń w całej Europie doby po soborze trydenckim (obradował w latach 1545-1563) i zapoczątkowanej przezeń kontrreformacji. Jak wskazują badacze, mimo pewnych różnic, między rzutami obydwu budowli, architekt krakowskiego kościoła dosyć wiernie naśladował wzorzec Il Gesú. Dążył do zachowania proporcji świątyni oraz właściwych rzymskiemu kościołowi zależności między elementami rzutu budynku.

Echa kościoła Il Gesú odnajdziemy także w sposobie rozwiązania fasady krakowskiej świątyni. Elewacja frontowa kościoła śś. Piotra i Pawła, podobnie jak w wypadku świątyni rzymskiej, jest dwukondygnacyjna i zwieńczona tympanonem – trójkątnym naczółkiem. Kondygnacje oddzielone są poziomym, prostym belkowaniem, dekorowanym delikatnym ząbkowaniem w partii gzymsu. Belkowanie to dźwigają pilastry i kolumny rozczłonkowujące dolną kondygnację. Dolna partia fasady została podzielona na pięć pól rytmem parzystych pilastrów – płaskich występów muru zwieńczonych głowicami - kapitelami w porządku korynckim (z charakterystycznymi motywami liści). Centralna część dolnej kondygnacji, gdzie znajduje się wejście do kościoła, wydzielona została dwiema masywnymi kolumnami, a dźwigane przez nie belkowanie zwieńczone trójkątnym naczółkiem. W polach wydzielonych przez parzyste pilastry usytuowane zostały półkoliste nisze o obramieniach zamkniętych na przemian prosto lub płytkim łukiem odcinkowym, w których niegdyś znajdowały się posągi świętych (od lewej): Piotra, Zygmunta, Władysława i Pawła. W dekoracji obramień pojawiają się takie motywy jak ślimacznice, podwieszone chusty i głowy anielskie. W partii centralnej, ponad drzwiami wejściowymi do kościoła, znajduje się herb zakonu jezuitów: umieszczony w promienistej glorii (kole) monogram IHS, będący monogramem imienia Jezus, z motywem krzyża ponad i trzech gwoździ poniżej monogramu. Taki program ikonograficzny rzeźb i płaskorzeźb zdobiących fasadę kościoła łączył wątki apoteozy świątyni (postaci Apostołów św. Piotra i Pawła), jezuicki (herb zgromadzenia) oraz królewski (święci Zygmunt i Władysław będący patronami króla-fundatora i jego syna).

Górna kondygnacja świątyni jest trójpolowa, podobnie jak na poziomie kondygnacji dolnej rozczłonkowana parzystymi pilastrami, tym razem o kapitelach kompozytowych, łączących elementy porządku jońskiego (woluty) i korynckiego. W polach wyodrębnionych przez rytm pilastrów znajdowały się niegdyś puste nisze (dziś znajdują się tam rzeźby świętych Zygmunta i Władysława) ujęte w obramienia o przerwanych (załamanych) naczółkach. W części centralnej kondygnacji górnej znajdował się niegdyś witraż z motywem Orła. Górna kondygnacja zwieńczona jest trójkątnym naczółkiem – w jego centrum znajduje się kartusz z herbem Polski połączonym z herbami Wazów (Orłem ze Snopkiem na piersi i Orderem Złotego Runa).

Pięcioosiowa kondygnacja dolna i trójosiowa górna po bokach połączone są łagodnymi półkoliście wyciętymi spływami. Na krańcach belkowania zamykającego kondygnację dolną umieszczono niewielkie, wydłużone obeliski w kształcie ostrosłupów. Podobne obeliski znajdują się  na krańcach belkowania kondygnacji górnej, wyłaniając się niejako spoza wieńczącego ją tympanonu.

Jak zaznaczyliśmy kompozycja fasady nawiązuje do fasady kościoła Il Gesú, jednak dzięki zmianom proporcji elewacji, niewielkim zmianom w sposobie jej artykulacji oraz powiązania kondygnacji dolnej i górnej (woluty w przypadku Il Gesú i półkoliste spływy w kościele śś. Piotra i Pawła), jest od niej nieco bardziej smukła i lżejsza. Poszukując bliższych analogii dla sposobu zakomponowania krakowskiej fasady badacze wskazali na kościoły powstałe w kręgu działalności rzymskiego architekta Carla Maderny, głównego budowniczego fasady bazyliki św. Piotra. Analiza proporcji budowli, detali architektonicznych oraz sposobu ich opracowania doprowadziła badaczy do rzymskich kościołów Santa Susanna i San Andrea  della Valle, których architektem był Carlo Maderno. Przy drugim z kościołów pracował z Maderno Matteo Castello, późniejszy główny architekt Zygmunta III. 

Kościół Il Gesú, podobnie jak liczne świątynie barokowej, kontrreformacyjnej Europy, w tym krakowski kościół świętych Piotra i Pawła, miał odpowiadać potrzebom nowej, odrodzonej religijności. Zwarte, centralizujące wnętrze kościoła miało sprzyjać łatwiejszemu śledzeniu nabożeństw, rezygnacja z naw bocznych na rzecz kaplic miała na celu ułatwienie prywatnej dewocji. Niewielkie wnętrza miały służyć bractwom religijnym, których po soborze trydenckim powstało bardzo wiele. Ogromną rolę w propagowaniu nowej, żarliwej religijności przypisano też samemu zakonowi jezuitów. Jezuici, skupieni przede wszystkim na pracy misyjnej, docierali nie tylko do najdalszych zakątków Europy, ale także Ameryki Południowej i Azji. Wraz z zakonnikami, po całym niemal znanym wówczas świecie pozaeuropejskim, wędrowały także rozwiązania ikonograficzne i architektoniczne, w tym model macierzystej świątyni zakonu. Kościół śś. Piotra i Pawła w Krakowie jest nie tylko jedną z najwybitniejszych realizacji architektonicznych doby baroku na ziemiach polskich, wysokiej klasy adaptacją wzorów rzymskich, ale także jednym z ogniw w łańcuchu jezuickich świątyń, którym podążanie za wypracowanymi zasadami kompozycji planu i fasady nadało wyjątkowo rozpoznawalne oblicze.

Izabela Kopania

Sugerowane lektury:

Adam Małkiewicz, Kościół śś. Piotra i Pawła w Krakowie – dzieje budowy i problem autorstwa, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki”, 1965, z. 5, s. 43-86.

Adam Małkiewicz, Kościół Świętych Piotra i Pawła w Krakowie, Kraków 1985.

Mariusz Karpowicz, Matteo Castello. Architekt wczesnego baroku, Warszawa 1994, s. 53-63.  

Joanna M. Dziewulska, Wokół restauracji kościoła śś. Piotra i Pawła w Krakowie z końca XIX i początku XX wieku, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, LIV, 2009, s. 239-280.