Tryptyk Tysiącletnie Królestwo (Ogród Rozkoszy Ziemskich)
Hieronim Bosch
Ok. 1480 - 1505 r., sztuka prerenesansowa, Niderlandy
Olej na desce
Wysokość tryptyku 220 cm, szerokość części środkowej 195 cm, skrzydeł bocznych 97 cm
Muzeum Prado, Madryt, Hiszpania
Źródła fotografii:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/El_jard%C3%ADn_de_la...
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Hieronymus_Bosch_-_T...
Centralny panel tryptyku i jego dwa ruchome skrzydła pokrywają malowidła tworzące historię świata i grzechu.
Na zamkniętych skrzydłach przedstawienie trzeciego dnia stworzenia świata.
Czerń w dole rozjaśniana smugami szarych chmur.
Na środku kula. Górna połowa przeźroczysta, dolna część przyciemniona.
Wewnątrz płaski dysk z przedstawieniem powoływanego świata - pagórki, drzewa, spod ziemi wyłaniają się fantastyczne przedmioty.
W lewym, górnym rogu, w szarobiałej chmurze niewielka postać boga siedzącego z biblią. Wzdłuż górnych krawędzi skrzydeł cytat z Psalmu 33.
"Ipse dixit, et facta sunt - ipse mandāvit, et creāta sunt."
"Bo On przemówił, a wszystko powstało - On rozkazał, a zaczęło istnieć."
Po otworzeniu skrzydeł ukazuje się centralny panel z idylliczną sceną z ogrodu rozkoszy ziemskich.
Na bocznych skrzydłach przeciwstawione sobie wizje.
Z lewej scena z pierwotnego raju, z zaślubin Adama i Ewy w otoczeniu zwierząt.
Po prawej na szaroczarnym tle tłoczą się i łączą w grupy nadzy ludzie w mękach piekielnych, pożerani i zabijani przez zoomorficzne demony.
Przedstawienia z raju i ogrodu w pastelowej, zielonej, błękitnej i łososiowej kolorystyce,
z plamami bieli i czerwieni.
Wszystkie sceny zarysowane szczegółowo, w trzech płynnie łączących się ze sobą planach.
W dole lewego skrzydła, Chrystus w jasnoróżowej szacie.
Jego prawa dłoń uniesiona w geście błogosławieństwa, lewą trzyma nadgarstek klęczącej przy nim nagiej, rudowłosej Ewy.
Z drugiej strony, na wzniesieniu siedzi Adam.
Wsparty na ręce, spojrzenie kieruje w stronę Chrystusa.
Przed nimi zwierzęta m.in. ptaki, kot z jaszczurką w pyszczku.
W tle sadzawka z fontanną - Źródłem Życia.
Wokół drobna roślinność i zwierzęta: słoń, żyrafa, jednorożec, ptaki, kaczki, ryby i owady.
W dolnej części centralnego panelu grupy nagich ludzi i większe od nich różnorodne ptaki nad brzegiem sadzawki wyłaniającej się od lewej.
Postaci dyskutują, flirtują, kosztują bardzo duże owoce: truskawki, jeżyny, wiśnie.
Para z lewej całuje się.
Po środku duży ptak wkłada czerwoną kuleczkę do ust mężczyzny wychylającego się z przewróconej, fioletowej beczki.
W sadzawce z prawej z dużego jabłka wygląda para.
W głębi, w centrum panelu, okrągły, mały staw.
Stoją w nim kobiety z ptakami na głowach. Wokół stawu kroczą po trzy cztery konie.
Wśród koni m.in. dziki, wielbłądy, jelenie, koza z pelikanami na grzbiecie.
Na zwierzętach nadzy jeźdźcy. Trzech z nich trzyma dużą rybę.
Z jej pyska wystaje ogon mniejszej. Na jej grzbiecie zając.
W tle, w górnej części panelu, sadzawka z fontanną życia w formie niebieskiej kuli ze złotą obręczą. Na obręczy nadzy ludzie: rozmawiają, stoją na rękach, jeden klęcząc wyciąga dziewczynę z sadzawki.
Pod obręczą otwór. W jego świetle mężczyzna dotyka łona nagiej kobiety.
Wokół nich grupki ludzi. Na szczycie kuli kremowy rogal księżyca.
Z niego wznosi się filar poprzedzielany gruszkowatymi, kulistymi elementami.
W zwieńczeniu jajkowaty z wydłużonym czubkiem. Zdobi go łuk z dwoma ptaszkami.
Po bokach filar połączony z dwiema rybami opartymi na kuli.
Z ich uniesionych ogonów tryska woda. W sadzawce pływają zwierzęta i ludzie.
Dwie syreny, srebrzysty, łysy mężczyzna o syrenim ogonie.
W łódce do jasnoskórej dziewczyny przytula się ciemnoskóry młodzieniec.
Na brzegu kilka osób wokół ogromnej truskawki. Inni wchodzą do szczeliny w białym jajku.
Z czterech rogów sadzawki wypływają rzeki w kierunku fantastycznych konstrukcji.
Jedna z nich utworzona z nieregularnej kuli ze śrubami.
W jej dolnej części z otworu wychodzą małpy, kilka siedzi wewnątrz.
Na śrubach ptaki o długich szyjach.
Kula zwieńczona białymi filarami, opasanymi kolczastą, różową gałązką z dużymi liśćmi.
Na nich zielono-żółte ptaszki. W górze filary zdobi niebieski ornament geometryczny.
Z prawej nadlatuje nagi skrzydlaty mężczyzna z dużą rybą.
Na jego pośladkach niebieski ptaszek.
Przed mężczyzną wzbija się kolejny o różowych skrzydłach.
Na prawym skrzydle tryptyku, ludzie nękani przez demony.
Dolna część w brunatnożółtej kolorystyce.
Ludzie z otwartymi ustami i uniesionymi rękoma.
Z prawej duża świnia w nakryciu głowy zakonnicy całuje cofającego się przed nią mężczyznę.
Dwa czworonożne stwory pokryte srebrzystymi łuskami przy krtani leżącego mężczyzny.
Po lewej potwór o pysku gryzonia, z płaszczką na plecach, sztyletem przebija pierś mężczyzny opartego o drzwi.
Za nimi kłębowisko nękanych ludzi.
Wyżej po prawej na wysokim krześle latryny, siedzi niebieski potwór z długimi nogami, zakończonymi zielonymi dzbanami.
Na ptasiej głowie czarny garnek.
W otwartym dziobie przytrzymuje dolną część ciała pożeranego człowieka.
Pod siedziskiem z niebieskiego pęcherza do studni wypadają ludzie.
Przy studni wymiotuje mężczyzna. Drugi wypróżnia się z wypiętymi pośladkami.
W studni pod powierzchnią głowy ludzi. Po środku sceny, przy ogromnej wadze małe postacie ludzi z instrumentami, trąbki, flet, bębenek. Z lewej z wiolonczeli wystaje harfa.
Na jej strunach człowiek z rozpostartymi ramionami.
Wyżej po zamarzniętej rzece na łyżwach ślizga się potwór.
Nad rzeką w łodzi konstrukcja z drzewa. Na gałęziach nabita przepołowiona skorupa jajka. Konary w formie zwierzęcej czaszki i nogi człowieka. O skorupę oparta drabina.
Na niej gruby człowiek ze strzałą wbitą między pośladkami.
Przy drabinie skulony nagi mężczyzna i ptasi stwór o skrzydłach ćmy.
Zza skorupy, po prawej wyłania się biała twarz mężczyzny, uważana za autoportret malarza. Na niej oparty biały dysk. Na nim duże różowe dudy.
Piszczałkę obejmuje swoimi kończynami zielony świerszcz o ludzkiej głowie.
Wokół instrumentu, wzdłuż brzegu dysku, spacerują potwory i ludzie.
W głębi konstrukcja złożona z pary ludzkich uszu przebitych strzałą.
Pomiędzy nimi ostrze sztyletu.
W małżowinie przedniego ucha klęcząca postać wyciąga spod ucha nagiego człowieka.
Pod uszami przygniecione liczne nagie ludzkie ciała.
W górze szaromglista przestrzeń, kłęby dymu osłaniają mury miasta.
Brunatne i czarne zarysy budowli.
Po prawej małe, po lewej duże czerwono-żółte plamy pożaru.
Przedstawiony ogólny opis scen tryptyku rozwija się w rozbudowane przedstawienia z ogromną ilością detali. Hieronima Boscha uważa się za jednego z prekursorów malarstwa surrealistycznego. Surrealiści nie powoływali się bezpośrednio na jego twórczość zapewne z racji jej chrześcijańskiego moralizmu, ale świat fantastycznych, sennych wizji wprowadzonych do malarstwa przez malarza, był dla nich niewątpliwą inspiracją.
Audiodeskrypcja: Marta Golik-Gryglas, Barbara Szymańska
Fundacja Audiodeskrypcja
www.isztuka.edu.pl
Źródła i polecane strony:
Antoni Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500 t. II Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430-1500, Warszawa 2011
René Passeron, Encyklopedia surrealizmu, Warszawa 1993
https://www.khanacademy.org/humanities/renaissance-reformation/northern/...
The Garden of Earthly Delights (Part 1)
https://www.youtube.com/watch?v=8Y0udqmtgbk
The Garden of Earthly Delights (Part 2)
https://www.youtube.com/watch?v=2mUmaxJ--sg
The Garden of Earthly Delights (Part 3)
https://www.youtube.com/watch?v=wmYo-BFNYaU
The Garden of Earthly Delights (Part 4)
https://www.youtube.com/watch?v=BDfJRHoRdb4
