W XVII wieku główną siedzibą królewską stał się Wersal z jego wspaniałymi ogrodami, pawilonami o wyszukanej architekturze, klasycystycznymi rzeźbami, malarstwem i sztuką będącą propagandą władzy autorytarnej króla Ludwika XIV. Francja oparła się barokowi starając się zachować swoją niezależność. Nie uległa wpływom katolickiej Hiszpanii czy papieskiej Italii, w której nawet samodzielnie rządzący książęta jako mecenasi sztuki walczyli często o odnowę religijną Kościoła po zawierusze reformacji. Barok był właśnie tą epoką, w której Kościół katolicki odbudowywał swoje wpływy w Europie. We Francji, która z wielką siłą zwalczała protestantyzm mając na celu stworzenie silnego i kwitnącego państwa, autorytet mogła reprezentować tylko osoba króla. Klasycyzm francuski opierał się raczej na wartościach renesansowych, chociaż wpływy baroku przeniknęły do Wersalu w postaci odrębnego stylu wypracowanego przez artystów tworzących na dworze królewskim. Styl zwany wersalskim był klasyczną harmonią, równowagą pomiędzy dziełami przyrody z jej naturalną przestrzenią i wytworami człowieka oraz zachowywał zgodność między koncepcją architektoniczną, wystrojem wnętrz, projektem ogrodu i dekoracjami zewnętrznymi, jak rzeźby, fontanny, altany i pawilony ogrodowe. Żeby osiągnąć taki efekt, potrzebna była współpraca artystów różnych dziedzin. Taka spójność wielu założeń była bliska myśli barokowej, Wersal był otwartym miejscem, bowiem król uważał, że spektakl, jakim jest jego życie prywatne podlegające ścisłemu protokołowi należy się wszystkim obywatelom. Jego władza była absolutna, a sztuce, a szczególnie architekturze przypadła rola dwojaka: olśniewania swoją monumentalną wspaniałością i przekazywania treści ideologicznych. Artyści francuscy tworzyli w duchu klasycyzmu w cieniu absolutyzmu króla, a za ostateczne wyzwolenie się z idei baroku można uznać odrzucenie projektu wschodniej fasady Luwru wykonanego przez Gianlorenza Berniniego, głównego przedstawiciela baroku, który swoimi dziełami rzeźbiarskimi, architektonicznymi i urbanistycznymi w Rzymie zmienił oblicze sztuki europejskiej. Zanim jednak król wraz z całym dworem przeniósł się do Wersalu, zaczął modernizować Luwr, a raczej robił to w jego imieniu nadinspektor Jean Baptist Colbert.

Luwr został zbudowany w 1190 roku przez Filipa II Augusta jako zamek obronny będący jednocześnie zabezpieczeniem części murów okalających miasto. W XIV wieku Karol V przekształcił zamek w pałac królewski, otaczając go jednakże fosą, co utrzymało jego obronny charakter. W jednej z wież powstała wówczas biblioteka. Do XVII wieku Luwr był przebudowywany i przekształcany zgodnie z gustem i potrzebami kolejnych władców. Franciszek I nakazał rozebranie potężnych umocnień i przebudowę pałacu zgodnie z modą renesansową, a wygląd Luwru z tamtych czasów znamy z miniatury w Bardzo bogatych godzinkach księcia de Berry, bogato iluminowanego rękopisu powstałego około 1410 roku i obecnie przechowywanego w Muzuem Conde w Chantilly we Francji. Poza przebudową na styl renesansowy Franciszek I zgromadził wielką kolekcję sztuki, nabył, między innymi, Monę Lisę od Leonarda da Vinci, który był jego nadwornym artystą. Dopiero w XVII wieku Ludwik XIV przeniósł siedzibę królewską do Wersalu, a Luwr przestał pełnić rolę królewskiej rezydencji. Król pozostawił pałac w Paryżu pod opieką artystów, a jednym z pierwszych, którzy zamieszkiwali to wspaniałe miejsce, był autor słynnej rzeźby Konie z Marly, Guillaume Coustou. Od tej pory Luwr stał się siedzibą artystów, a od XVIII wieku Królewska Akademia Malarstwa i Rzeźby, która weszła w skład Akademii Francuskiej zaczęła organizować wystawy artystyczne, popularnie nazywane Salonami. Najsłynniejsze Salony odbywały się w czasach twórczości impresjonistów, kiedy wiele z obrazów tej nowej grupy artystycznej było odrzucanych przez Akademię i wywoływało publiczne skandale.

W 1648 roku założono Królewską Akademię Malarstwa i Rzeźby, którą kierowali Charles Le Brun, królewski malarz oraz Jean Baptist Colbert, królewski inspektor budowlany i finansowy doradca króla. W 1666 roku otworzono filię Akademii w Rzymie, co było nader symboliczne, bowiem przekazano tym samym informację, że w dziedzinie sztuki państwo Ludwika XIV zamierza dorównać wielkością i splendorem Wiecznemu Miastu. W 1671 roku utworzono natomiast Akademię Architektury, która miała za zadanie kształcić architektów światowej klasy i kierować dyskusją teoretyczną. Paryż stał się miastem sztuki i od czasów Króla – Słońce wywierał niebywały wpływ na działalność artystyczną całej Europy. W takim kierunku zmierzała sztuka francuska – ambicją króla miało być wyznaczanie drogi artystycznej dla całej Europy.

Luwr, który był symbolem ciągłości monarchii francuskiej, z założenia miał być czteroskrzydłowym zamkiem i był modernizowany niemal przez cały okres panowania Ludwika XIV. Pawilon Zegarowy, który został zbudowany przez trzech architektów Króla Słońce, był zwieńczeniem prac nad Dziedzińcem Kwadratowym Luwru. Aby jednak szczególnie podkreślić fasadę, której reprezentacyjność od strony miasta miała mieć przecież ideologiczny wydźwięk, planowano prace na szeroką skalę. Pierwszy projekt fasady jest datowany na 1661 rok i wykonał go Antoine Léonor Houdin. Architekt zaplanował szeroką kolumnadę, która ostatecznie została wykonana z niewielkimi zmianami sześć lat później. Kolumnadę zaplanował także Louis François Le Vau, jednak w nieco innymi stylu. Środek miał być podkreślony ryzalitem ze szczytem, czyli wystającą przed lico budynku częścią, za którą zaprojektowano owalny westybul – rodzaj reprezentacyjnego przedsionka zainspiroway westybulami w greckich budowlach świeckich, które jednak miały najczęściej formę korytarza. Jean Baptiste Colbert, królewski nadinspektor budownictwa w Paryżu i Wersalu, nie był zadowolony z dostarczonych projektów i zdecydował się na zaproszenie do współpracy włoskich architektów: Francesca Borrominiego, Pietra da Cortonę, Carlo Rinaldiego i Gianlorenza Berniniego. Borromini odmówił Francuzom, projekty da Cortony i Rinaldiego zostały odrzucone, natomiast dwie propozycje przedstawione przez Berniniego wzbudziły wstępne zainteresowanie. Jeden z projektów przewidywał fasadę ze schodami na całej szerokości oraz wklęsło – wypukłym frontonem z owalnym ryzalitem będącym wysuniętą przed lico budynku częścią całości fasady dodatkowo zwieńczoną na górze niedużą kondygnacją pomyślaną jako tambur, czyli cylidryczne przedłużenie ryzalitu. Ten projekt był wyraźnie inspirowany urbanistyką placu św. Piotra w Rzymie, ale niestety spotkał się z niechęcią Colberta, który uznał pomysł za mało bezpieczny. Druga wersja fasady, zmodyfikowana przez Berniniego, także nie zadowoliła francuskiego nadinspektora. Pomimo tego, prawdopodobnie ze względu na wielką sławę, zaproszono Berniniego do Paryża i w 1665 roku włoski artysta wykonał nowy projekt prostej fasady z blokowymi ryzalitami. Projekt wstępnie zaakceptowano i 17 października 1665 roku położono kamień węgielny, ale zbudowano tylko fundamenty i ponownie odrzucono koncepcję Berniniego. Dlaczego tak się stało? Monumentalna fasada Berniniego nie do końca była tym, czego Francja oczekiwała. Włoski architekt przewidywał pałac jako część miasta, starał się wpasować fasadę w otoczenie, tak, by korespondowała z otaczającymi ją budynkami. Colbert natomiast skłaniał się ku monumentowi Króla – Słońce; budowla miała pokazywać dystans pomiędzy absolutnym władcą i resztą świata. W 1667 roku dokonano zmian w projekcie, ale i to rozwiązanie zostało odrzucone. Dopiero na przełomie 1667 i 1668 roku lekarz i matematyk Claude Perrault wyraził ideę królestwa najlepiej i jego pomysł spotkał się z pełną aprobatą. Warto tu zaznaczyć, że to Jean Baptist Colbert decydował o kształcie Luwru pragnąc uczynić z niego centrum rządowe, co było dość trudne zważywszy na inne zainteresowania króla. Ludwik XIV skłaniał się ku Wersalowi i ostatecznie tam powstał pałac królewski, którego wielkość przyćmiła Luwr.

Claude Perrault był lekarzem i matematykiem, przetłumaczył na język francuski traktat Witruwiusza z I wieku p.n.e. O architekturze ksiąg dziesięć, zajmował się także teorią muzyki, a jego brat, Charles Perrault był słynnym bajkopisarzem, dworzaninem Ludwika XIV. Claude Perrault pomimo swojego medycznego wykształcenia bardzo poważnie zajął się architekturą, porozumiał się z Colbertem, który miał potężną władzę i decydował o sztuce francuskiej, finansach, a nawet wydatkach wojennych króla.

Należy zaznaczyć, że projekt wschodniej fasady Luwru został opracowany przez Perraulta przy współpracy dwóch innych architektów, którzy zyskali sławę we Francji i uznanie króla, a przede wszystkim, Colberta. Byli to Charles Le Brun, malarz i profesor Akademii Królewskiej oraz Louis Le Vau, który pracował wcześniej przy rozbudowie Luwru. Ostateczne zdanie w sprawie projektu należało jednak do Perraulta, którego zainteresowania antykiem (jak już wspomniano tłumaczył traktat o architekturze z I w. p.n.e.) okazały się na tyle przekonujące, że odpowiadały kierunkowi, w jakim miała zmierzać sztuka Francji.

Wschodnia fasada to doskonały przykład francuskiego klasycyzmu, epoki w sztuce, która nawiązywała do antyku i renesansu, nie opierając się jednakże racjonalnemu myśleniu i współczesnym osiągnięciom nauki. Perrault nie zrezygnował z zaproponowanej przez Berniniego kolumnady, ale nadał jej klasyczny rygor. Podzielił fasadę na pięć pionowych części. Tworzą je symetrycznie rozłożone, trzy wysunięte przed lico ściany od fundamentu po dach po środku i po bokach, tak zwane ryzality oraz dwie ściany umieszczone między nimi i lekko cofnięte w głąb. Podział poziomy na dwie kondygnacje, wyznacza pozioma linia gzymsu międzykondygnacyjnego. Przyziemie o gładko murowanym licu. Oś środkową Perrault zaznaczył wysuniętym przed lico ryzalitem o sakralnym charakterze, umieszczając nad nim na belkowaniu trójkątny przyczółek. W jego polu, nad głównym wejściem znajduje się trójkątne pole tympanonu - kamienna część pokryta płaskorzeźbą przedstawiająca Wiktorię na kwadrydze (tu także antyczne nawiązanie). Dominantą projektu jest kolumnada biegnąca przez całą szerokość fasady poza bocznymi ryzalitami. Smukłe kolumny o korynckich kapitelach zostały ustawione w parach: cztery pary w części frontalnej oraz po sześć par w dwóch częściach bocznych. Pojedyncze kolumny rozdzielają poszczególne części fasady i znajdują się pomiędzy frontonem i ścianami bocznymi oraz pomiędzy ścianami bocznymi i ryzalitami. Okna w części przyziemia są prostokątne, zwieńczone półkoliście. Okna w części górnej, ujęte parami kolumn zostały zwieńczone trójkątnymi przyczółkami. Przez całą szerokość fasady nad gzymsem biegnie attyka, niewysoka balustrada wieńcząca budynek i zasłaniająca płaski dach, który znalazł się także w projekcie Berniniego.

Projekt Perraulta to nawiązanie do klasyki, fasada jest pełna powagi, dostojna, bardzo elegancka w swojej prostocie i monumentalności. To symbol ówczesnej sztuki państwowej Francji, o kształcie której decydował Jean Baptist Colbert. Zachowały się dokumenty z 1671 roku, kiedy nadinspektor królewski kazał rozpisać konkurs na wyposażenie dziedzińca wewnętrznego Luwru z uwagą, aby stworzyć „francuski” porządek kolumn. Wszelkie plany rozbudowy Luwru zarzucono, kiedy król ostatecznie zdecydował o przeniesieniu dworu do Wersalu, a zmiany dokonywane w Paryżu znacznie zmniejszyły swoją skalę. Zrealizowanie projektu według gustu Colberta wynikało także z tego, że uwaga króla skupiała się już od dawna na niewielkim zamku z kamienia i cegły, który jego ojciec, Ludwik XIII zbudował około 1624 roku. W momencie śmierci Ludwika XIV w 1715 roku ten nieduży myśliwski zameczek był już olbrzymią rezydencją, która swoim stylem oddziaływała na artystów całej Europy.

Anna Cirocka

Bibliografia:

Nikolaus Pevsner, Historia architektury europejskiej, Warszawa 1980

Anthony Levi, Ludwik XIV. Epoka intryg i spisków, Warszawa 2004

Red. Rolf Toman, Sztuka baroku. Architektura, rzeźba, malarstwo, 2004