Stefan Szyller (1857-1933), architekt, konserwator zabytków, należy do grona najwybitniejszych polskich twórców działających na przełomie wieków XIX i XX. Urodził się w Warszawie. W 1881 r. ukończył studia architektoniczne w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych, siedem lat później na stałe przeniósł się do Warszawy z którą była związana większość jego najważniejszych realizacji. W swoich projektach był wierny historyzmowi najczęściej podejmując formy renesansowe i barokowe. Jego twórczość odegrała duża rolę w kształtowaniu polskiej architektury pierwszych dekad XX w. Miał duży wkład w dyskusję o polskim stylu narodowym i tradycjach historycznych. Pozostawił także teksty teoretyczne, a wśród nich pracę: Czy mamy polską architekturę? (1916). Niewątpliwie duże znaczenie miały także jego projekty restauracji i rekonstrukcji budowli zabytkowych, które jednak ze współczesnego punktu widzenia mogą rodzić wątpliwości.

Wśród ważniejszy warszawskich realizacji Szyllera trzeba wymienić gmach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego (wspólnie z Antonim Jaieńczykiem-Jabłońskim, 1899-1901), budynek Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (1898-1900), neorenesansowe wieże, galerie i pawilony wiaduktu i mostu Poniatowskiego (1905-1913), wiadukt przy ulicy Karowej (1901), a także budynki mieszkalne. Poza Warszawą był zaangażowane w prace przy licznych kościołach, budynkach mieszkalnych i gmachach użyteczności publicznej. Prowadził odbudowy, modernizacje i prace rekonstrukcyjno konserwatorskie. Na liście przeprowadzonych restauracji znalazł się szereg obiektów sakralnych. Wśród nich katedra w Płocku, kościół klasztorny w Czerwińsku, kolegiaty w Pułtusku i Łowiczu. Był zaangażowany w odbudowę wieży na Jasnej Górze (po pożarze z 1900), a także projekt aranżacji całego założenia klasztornego z uwzględnieniem jego funkcji pielgrzymkowych. W swojej twórczości był wierny nawiązaniom do wielkich stylów architektonicznych, szczególnie do form renesansowych i barokowych. Starał się w swoich projektach podejmować wątki charakterystyczne dla historycznej architektury ziem polskich. W szeregu zrealizowanych świątyń wykorzystywał formy gotyckie, renesansowe i barokowe, te ostatnie szczególnie w projektach z okresu międzywojennego.

Wśród jego licznych prac jedną z najważniejszych był udział w realizacji zespołu Politechniki Warszawskiej. Szyller, między innymi zaprojektował reprezentacyjny gmach główny, który do dzisiaj jest wizytówka uczelni. Pierwotnie projektowany zespół budynków był przeznaczony dla Instytutu Politechnicznego im. cara Mikołaja II, który w 1915 r. przekształcono w Politechnikę Warszawską. Zlecenie z 1898 r. Szyller realizował wspólnie z Bronisławem Rogoyskim. Obaj architekci właściwe prace projektowe poprzedzili kilkutygodniową podróżą po Europie, zapoznając się z gmachami o podobnych funkcjach m.in. w Wiedniu, Zurychu, Paryżu, Londynie i Berlinie. W sierpniu tego samego roku projekt warszawski był już ukończony, a budowa obiektu zaczęła się w lipcu 1899 r. i trwała dwa lata.

Gmach główny został wzniesiony na działce ujętej po bokach dwiema, promieniście rozchodzącymi się ulicami. Ujmują one budynek wzniesiony na planie zbliżonym do symetrycznego trapezu, którego krótsza podstawa wyznacza linię fasady budynku. Taka lokalizacja znakomicie ją eksponuje, pozwalając podziwiać budynek w całej okazałości z perspektywy placu u zbiegu ujmujących go ulic. Korzystne położenie działki, na której wzniesiono gmach główny Politechniki, wpłynęło na ukształtowanie jego elewacji. Do fasady przylegają długie elewacje boczne ciągnące się wzdłuż ulic obiegających z boku kompleks uczelni. Widoczna z pewnego oddalenia monumentalna, utrzymana w klasyczno- renesansowych formach fasada główna stanowi wizytówkę budynku. Została ona wzniesiona na rzucie łuku spłaszczonego. W środkowej części z prostym odcinkiem a po bokach ujęta ćwierćokregami. Jej centralna część, wzniesiona na prostym odcinku jest dwukondygnacyjna, zamknięta po bokach masywnymi, zwężającymi się ku górze jakby filarami tworzącymi stabilną ramę. Pomiędzy nimi w przyziemiu wydrążono trzy, zamknięte półkoliście arkady poprzedzonego schodami wejścia głównego. Powyżej odpowiadają im trzy wielkie okna o podobnym wykroju. Pomiędzy arkadami okien zostały wpisane pary półkolumn dźwigających obiegające cały gmach belkowanie. Jego linia wyznacza górną krawędź budynku. Dekoracyjność piętra podkreśla balustrada i rzeźby umieszczone ponad oknami. Dodatkowo, środkowa część fasady została zaakcentowana wysoką attyką (ścianka umieszczona ponad belkowaniem) zwieńczoną ponad osią budowli grupą wolnostojących rzeźb przedstawiających Apoteozę Nauk. Boczne partie gmachu wznoszą się na rzucie ćwierćokręgu. Ich zasadniczy podział koresponduje z częścią centralną. Podobnie jest dwukondygnacyjny, jednak na każdym jego poziomie umieszczono dwa rzędy mniejszych okien. W ten sposób rozdrabniając podziały i przez to podkreślając monumentalność części centralnej. W bocznych partiach fasady zastosowano też zróżnicowaną dekorację dla poszczególnych poziomów. W przyziemiu ściany pokryto boniowaniem (dekoracja ścienna naśladująca konstrukcję z masywnych, bloków kamiennych). W wyższej kondygnacji zastosowano półkolumny dźwigające wspólne dla całego gmachu belkowanie. Półkolumny ujmują dwa rzędy okien.  

Jednym z najbardziej charakterystycznych wnętrz budynku Politechniki jest wewnętrzny, monumentalny dziedziniec usytuowany tuż za częścią fasadową. Jest wzniesiony na rzucie pięcioboku, z lekko ściętymi narożnikami.  Dziedziniec został otoczony arkadami i przykryty szklanym zadaszaniem. Koncepcja wewnętrznego dziedzińca i jego forma również nawiązują głównie do architektury renesansowej. Przy ścianie wejściowej, od strony dziedzińca wznosi się monumentalna, wielobiegowa klatka schodowa, z podestami i półokrągłym balkonikiem na osi. Jej schody częściowo skrywają się za arkadami. Wciągnięta do dziedzińca klatka schodowa pełni funkcje komunikacyjne ale również staje się rodzajem monumentalnej mównicy. Pozostałe ściany dziedzińca zostały podzielone na cztery kondygnacje. Zamknięte półkoliście arkady zostały wykrojone w masywnych ścianach pierwszej, drugiej i trzeciej kondygnacji. W ostatniej kondygnacji zastosowano otwory prostokątne. Na te ażurowe ściany nałożono kratownicę dekoracji kolumnowej. Umiesczone pomiędzy arkadami półkolumny i pilastry dźwigają obiegające całe wnętrze belkowania. Aranżacja dziedzińca i jego dekoracje nadały mu klasyczny wygląd, budzący skojarzenia z najbardziej monumentalnymi rezydencjami renesansowymi. Natomiast wykonany z metalu i szkła dach, który doświetla wnętrze, budzi bardziej skojarzenia z nowoczesnymi gmachami epoki przemysłowej.

Piotr Gryglewski

Bibliografia

M. Omilanowska, Architekt Stefan Szyller 1857-1933, Warszawa 2008.

K. Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, Warszawa 2005.

Sztuka Świata, t. 13, Warszawa 2000.