Ceramika w starożytnej Grecji należała do najbardziej rozpowszechnionych dziedzin rzemiosła artystycznego. Zdobiące powierzchnię naczyń malarstwo było znane od późnego okresu archaicznego, kiedy w dekoracji dominowały motywy geometryczne i orientalizujące, np. pasy pokrywające brzusiec naczynia, meander lub stylizowane zwierzęta umieszczone jeden za drugim, przedstawione w formie poziomego fryzu. Kiedy uformował się styl czarnofigurowy nastąpiła również zmiana w technice zdobienia, zaś dekoracja ewoluowała w kierunku zwiększenia realizmu i przełamania archaicznych schematów. Od początku VI wieku p.n.e. czołową rolę w produkcji ceramiki odgrywały warsztaty attyckie, gdzie powstawały dzieła najbardziej nowatorskie.

            Naczynia ceramiczne przyjmowały bardzo różne kształty i określenia, w powszechnym użyciu były wysokie i smukłe amfory o zwężającym się ku dołowi brzuścu, kielichowate, dzwonowate i kolumienkowe kratery o niskiej stopie, wydłużonej lub krótkiej szyi zakończonej szerokim wylewem, służące do mieszania wina z wodą, pękate lagynosy o formie dzbana ze spłaszczonym brzuścem i wysoką smukłą szyją oraz wiele innych. Były one używane do przechowywania i transportu zboża, wina i oliwy oraz innych produktów.

            Po epoce archaicznej dekoracja naczyń rozwinęła się w dwóch następujących po sobie stylach: czarno- i czerwonowfigurowym. Chronologicznie starsze malarstwo czarnofigurowe jest techniką i stylem zdobienia naczyń figuralnymi scenami: na czerwonym lub żółtym tle gliny malowano pokostem czarne sylwetki postaci, uzupełniając szczegóły anatomiczne i ornamentalne za pomocą rylca. Efekty malarskie uzyskiwano za pomocą retuszu barwą czerwonofiołkową. Technikę tę stosowano w Grecji w VI wieku p.n.e. przede wszystkim w Atenach i w Chalkis. Detale anatomiczne lub szczegóły ornamentu artysta podkreślał za pomocą zarysowania ostrym narzędziem gładkiej czarnej powierzchni.

Jednym ze sławnych przykładów dekoracji czarnofigurowej jest tzw. waza François, zrekonstruowana z kilkuset fragmentów i zaliczana do arcydzieł greckiej ceramiki epoki archaicznej. Naczynie o wysokości 66 cm powstało około 570 roku p.n.e., jego twórcami byli podpisani na swoim dziele garncarz Ergotimos i malarz Klitias. Powierzchnię wazy, jej brzusiec, szyję, stopę i skręcone wolutowo uchwyty pokrywa figuralna dekoracja, złożona z ilustracji scen mitologicznych, przedstawiających m.in. dzieje Achillesa i Tezeusza, korowód Dionizosa, polowanie na dzika kalidońskiego i epizody wojny trojańskiej. Wszystkie te sceny wypełniają sześć otaczających brzusiec pasów oraz na stopę i ucha. Bogata dekoracja zajmuje całą powierzchnię naczynia, oprócz postaci mitologicznych znalazły się na nim liczne inskrypcje i ornamenty, przede wszystkim naprzemienny układ palmet i kwiatów lotosu.

            Prócz scen mitologicznych grecką ceramikę dekorowano także scenami ćwiczeń sportowych, uczt oraz epizodów z wojny trojańskiej. We wszystkich liczebnie dominują figury mężczyzn.

            Styl czerwonofigurowy, stosowany od około 530 roku p.n.e., stopniowo wyparł starszą technikę. Wtedy też twórcy podjęli próbę zdecydowanego zerwania z obowiązującymi dotychczas zasadami kanonów, stworzonych w okresie archaicznym. Za twórcę nowej metody uważa się Andokidesa, artystę, który pracował w obu stylach i sygnował swoje dzieła. Podobnie jak poprzedni, styl czerwonofigurowy był oparty na zasadzie dwubarwności, lecz kolory zostały odwrócone: czarne było tło naczynia, dekoracja zaś przyjęła czerwoną barwę wypalonej gliny.

            W nowym stylu tło naczynia pokrywano lśniącym czarnym pokostem, szkic rysunku wykonany za pomocą rylca powstawał na czerwonym tle naczynia, po czym artysta za pomocą specjalnych pędzelków pokrywał figury i detale dekoracji rodzajem spreparowanego pokostu, wykonanym z rozcieńczonej glinki z dużą ilością żelaza. Szczegóły sylwetki, jej anatomii, detali fryzur, szat i muskulatury odsłaniano usuwając ostrym narzędziem – przed wypaleniem – zbędną warstwę pokostu. W czasie wypalania przedmiotu w piecu garncarskim pokost ulegał stopieniu i trwale łączył się z powierzchnią naczynia. Procesy chemiczne powodowały zabarwienie naczynia na kolor czarny i zeszkliwienie części pokrytych pokostem. Powtórny dopływ tlenu sprawiał, że warstwa połyskliwej czerni w miejscach pokrytych pokostem ulegała utrwaleniu, zaś warstwa czerwonej glinki – wypaleniu.

Nowa technika pozwalała na większą precyzję rysunku, a zatem i większej ekspresji przedstawienia. Pojawiły się też nowe tematy – obok scen mitologicznych coraz częściej na naczyniach umieszczano ilustracje życia codziennego, zaś obyczaj sygnowania swoich prac pozwala na dokładniejszą analizę rozwoju i charakterystykę twórczości poszczególnych artystów. Dekoracja w tym stylu podkreślała budowę naczynia: ornamenty otaczały wylew i stopę, sceny umieszczone na brzuścu dostosowywano do kształtu zdobionego pola. Do najwybitniejszych przedstawicieli stylu czarnofigurowego są zaliczani Eufronios, Eutymides, Duris i Makron. W Attyce VI wieku p.n.e. działał garncarz i malarz Eksekias, znany z jedenastu zachowanych i dwudziestu pięciu przypisywanych mu dzieł, tworzący w stylu czarnofigurowym. Najbardziej znanym dziełem artysty jest sygnowana amfora, dekorowana sceną przedstawiającą grających w kości Achillesa i Ajaksa. Obaj bohaterowie wojny trojańskiej i najdzielniejsi wojownicy achajscy, heros Achilles i Ajaks, siedzą na prostych stołkach pochyleni nad niskim stolikiem o kubicznej formie. Z lewej Achilles, z prawej Ajaks. Pierwszy w wykonanej przez Hefajstosa zbroi, o którą po śmierci bohatera będą rywalizować Odyseusz i Ajaks oraz hełmie ozdobionym pióropuszem. Obaj w bogatych, zdobionych rozetami płaszczach, z włóczniami przy boku i tarczami ustawionymi za bohaterami. Górną część sceny zamyka rama utworzona z pasa zdwojonych palmet.

Po upadku warsztatów attyckich około 400 roku p.n.e. ich rolę w dużej mierze przejęły warsztaty w Taurydzie i południowej Italii, gdzie powstawały naczynia do II wieku p.n.e.

            Malarstwo czerwono figurowe, jak się uważa, przyczyniło się w sposób szczególny do osiągnięcia artystycznej tożsamości Aten. Z drugiej strony wobec faktu, że inne rodzaje malarstwa są nam znane przede wszystkim z przekazów literackich, dzięki malarstwu czarno- i czerwonofigurowemu obraz ówczesnej sztuki greckiej jest pełniejszy.

            Znacząca liczba zachowanych naczyń ceramicznych jest znakomitym źródłem informacji nie tylko o życiu starożytnych Greków i ich wierzeniach, lecz także o życiu gospodarczym świata antycznego.

Joanna Tomalska

Bibliografia:

Z. Sztetyłło, Sztuka grecka [w:] Sztuka świata, t. II, Warszawa 1990