Wędrując ulicą via del Quirinale, biegnącą przez dzielnicę Rzymu Rione, w bliskim sąsiedztwie kościoła jezuickiego Sant'Andrea dostrzega się urzekający swą oryginalną, wklęsło-wypukłą fasadą kościół wybudowany wraz z klasztorem na zaskakująco małej działce, poświęcony św. Karolowi Boromeuszowi, arcybiskupowi Mediolanu. Wezwanie obiektu sakralnego - San Carlo lub częściej występujące San Carlino alle Quattro Fontane ma genezę zapewne w niewielkich rozmiarach budynku kościelnego, wzniesionego na powierzchni - co ciekawe - odpowiadającej powierzchni rzutu poziomego zaledwie jednego z potężnych filarów dźwigających kopułę watykańskiej Bazyliki św. Piotra (sic!). Parcela kościoła i klasztoru San Carlo (Carlino) leżała w eksponowanym miejscu na skrzyżowaniu via Pia i zbudowanej za papieża Sykstusa V via Felice - skrzyżowanie to ograniczają cztery fontanny, od których pochodzi dodatkowa nazwa kościoła.     

Kościół, mały dziedziniec i budynek klasztoru, zostały w zasadniczej części wybudowane w latach 1634-1644, a ich projektantem był pochodzący ze szwajcarskiego kantonu Ticino i osiadły w Wiecznym Mieście w 1619 r. architekt Francesco Borromini. Tenże Francesco, którego właściwe nazwisko brzmiało Castelli urodził się w 1599 r. w wiosce nad jeziorem Lugano jako pierwszy z czworga dzieci architekta i kamieniarza działającego w służbie lombardzkiego rodu Viscontich - Giovanni'ego Domenico Castelli. Pseudonimu Borromini, pod którym interesujący nas architekt przeszedł do historii, zaczął on używać od 1628 r., najpewniej celem wyróżnienia się wśród licznego grona budowniczych i kamieniarzy działających w Rzymie i piszących się Castelli. Nazwisko o zbliżonym brzmieniu do Borromini występowało także wśród przodków architekta: Giovanni Pietro Brumino był drugim mężem babki Francesca, a jego ojciec również nierzadko pisał się Brumino, być może ze względu na swoje koneksje z lombardzkim rodem Viscontich. Pseudonim Borromini może mieć jednak całkiem odmienną genezę. Otóż może w tym przypadku chodzić o inspirację osobą patrona omawianego tu kościoła barokowego, czyli św. Karola Boromeusza: (…) ispirato alla grande devozione che lui lombardo, portò al più grande dei santi lombardi del suo tempo, Carlo Borromeo, - "(…) z inspiracji niespotykaną pobożnością, którą on, Lombardczyk nosił w sobie, jako najznamienitszy spośród współczesnych sobie świętych lombardzkich, Karol Boromeusz". Jeden z biografów interesującego nas architekta, mianowicie pisarz i kolekcjoner sztuki Lione Pascoli (1674-1744), tak pisał w wydanych w Rzymie w 1730 r. Vite de' pittori, scultori ed architetti moderni na temat interesującego nas architekta: "temperament miał silny i zdrowy, był niebrzydki z wyglądu, aczkolwiek raczej ponury i kapryśny, wysokiej postury, tęgi i muskularny, o czarnych włosach i śniadym obliczu, jednak czystego, nieskazitelnego serca, a do końca swych dni dochował wrodzonej szlachetności charakteru i dystyngowności ducha".

Francesco, jako zaledwie 9-letni chłopiec (1608) został posłany na praktykę do Mediolanu. Zgodnie z przekazem historyka, teoretyka sztuki i malarza Filippo Baldinucci'ego, młodzieniec terminował w pracowni kamieniarza Andrea Biffi'ego, u którego opanował między innymi umiejętność obróbki marmuru, a następnie współuczestniczył, u boku licznych warsztatów kamieniarskich, w pracach nad barokową dekoracją rzeźbiarską katedry w Mediolanie. Praktyki zawodowe w pracowniach związanych z katedrą mediolańską pozwoliły zarazem kamieniarzowi w przyszłości piszącemu się Borromini zdobyć pierwsze doświadczenia na polu projektowania architektonicznego, które w latach samodzielnej działalności sukcesywnie wykorzystywał.

Osiedliwszy się w Rzymie w 1619 r. młody architekt początkowo współpracował nad projektami baldachimu nad grobowcem św. Piotra w Bazylice Piotrowej w Watykanie oraz niedaleko położonego Palazzo Barberini. Głównym kręgiem zleceniodawców Francesco Borrominiego były zgromadzenia religijne, między innymi zakony, z kolei inni współcześni mu architekci, zwłaszcza jego rówieśnik Giovanni Lorenzo Bernini, otrzymywali zlecenia ze strony papiestwa i kurii diecezjalnych, co zapewne służyć miało zaangażowaniu architektów epoki baroku w przeobrażenie Rzymu w centrum zwycięskiej, katolickiej kontrreformacji. Jeśli chodzi o kościół San Carlo (Carlino) alle Quattro Fontane, była to pierwsza samodzielna praca Francesco Borromini'ego na polu architektury. Jedno z ważniejszych źródeł pisanych, poświęconych kolejnym etapom budowy tego wybitnego Borrominiowskiego dzieła stanowi przechowywany w archiwum klasztoru San Carlo (Carlino) rękopis, zredagowany w latach 1650-1655 w języku włoskim przez prokuratora generalnego zakonu Trójcy Przenajświętszej (trynitarzy) w Rzymie, mianowicie pochodzącego z Hiszpanii fra Juana de San Buenaventura, zatytułowany Libro della fabrica. W księdze tej opisano szczegółowo budowę kościoła i klasztoru od 1610 do 1655 r., a także pomniejsze obiekty związane z rzymskimi trynitarzami, na przykład winnicę, dwa domy zakonne oraz ogród. Obszerniejszym źródłem jest jednak spisana przez tego samego fra Juana de San Buenaventura Relatione della fabrica, która obejmuje okres od założenia zakonu Trójcy Przenajświętszej w XII w., poprzez reformę zakonu pod koniec XVI w., decyzję o wzniesieniu sobie nowej siedziby w Wiecznym Mieście, wybór miejsca pod budowę, aż po prace nad budową obiektów tworzących kompleks klasztorny San Carlo (Carlino) alle Quattro Fontane. Autor manuskryptu, o którym mowa, czyli fra Juan de San Buenaventura był ósmym prokuratorem generalnym trynitarzy w Rzymie (1647-1650) a zarazem szóstym (1647-1650), a następnie dziesiątym (1653-1656) ojcem-ministrem oraz przeorem klasztoru, jak sam o sobie pisał w wielu miejscach na kartach rękopisu. Taż Relatione della fabrica opisuje szczegółowo wykonany przez Francesca Borrominiego projekt zespołu klasztornego San Carlo (Carlino), z podziałem na części zatytułowane Libro della fabrica del quarto del dormitorio, Libro della fabrica del claustro et stantie adherenti oraz Fabrica della chiesa.

Fundatorem zespołu klasztornego był zakon trynitarzy, którzy przybyli do Wiecznego Miasta z Hiszpanii w latach 1610-1612 i urządzili się w skupisku skromnych domów w pobliżu czterech fontann, na południowo-zachodnim narożu skrzyżowania wcześniej wspomnianych ulic via Pia i via Felice. Jeszcze przed zaangażowaniem Francesca Borrominiego w budowę kościoła i klasztoru przybyli do Rzymu trynitarze zasugerowali wyburzenie domów znajdujących się na terenach stopniowo przez nich wykupywanych. Ówczesny ojciec-prowincjał zakonu, fra Francesco di Santa Anna zwrócił się do kurii rzymskiej, a konkretnie do ówczesnego prokuratora generalnego imieniem Gabriele z prośbą o przyznanie osiadłym w Wiecznym Mieście mnichom miejsca zamieszkania, o czym jest mowa na kartach spisanej przez fra Juana de San Buenaventura Relatione della fabrica: "(…) w roku 1610 Ojciec Prowincjał fra Francesco di Santa Anna, zwierzchnik Kongregacji, w jej imieniu posłał list do owej Kurii Rzymskiej, do Ojca Gabrielo dell'Assuntione, noszącego tytuł Prokuratora Generalnego, aby ten rozpatrzył sprawy Kongregacji. I w kwestii tej rzeczony Prokurator Generalny wystarał się o znalezienie budynku, który posłużyłby za miejsce zamieszkania dla duchownych należących do rzeczonej Kongregacji".  W 1634 r., jak wyczytać można na kartach Relatione prokurator generalny i ojciec-minister Juan de San Buenaventura, w porozumieniu z podległymi mu mnichami, zamierzał wznieść nowy klasztor "o planie i rysunku przystosowanym na miejsce zamieszkania dla osób duchownych, zgodnie z wyznawaną Religią. Z budynków owych rzeczony Prokurator Generalny uczynił wyśmienity kompleks klasztorny ze wszelakimi oficynami, złożony z trzech budynków głównych, czyli dormitorium z ogrodem, klasztoru z przylegającymi doń pomieszczeniami bocznymi, piwnicami z ujęciem wodnym, kościołem z zakrystią i innymi przyległymi pomieszczeniami". Nie od razu jednak podjęto decyzję o wyborze Francesca Borrominiego na autora projektu zespołu klasztornego, lecz został rozpisany konkurs, do którego zgłosiło się wielu architektów czynnych wówczas w Rzymie, a zwycięzcą okazał się, przez nikogo nie polecany ani nieznany przez rezydujący w Wiecznym Mieście zakon trynitarzy Borromini, o czym również jest mowa w Relatione: "Przy zachowaniu należytej staranności, do konkursu przystąpili liczni architekci, wśród nich także Francesco Borromino [pisownia oryginalna], który nigdy nie był rekomendowanym przez nikogo, ani rzeczonym Ojcom [Trynitarzom] nie był znanym. A gdy wszyscy oni sporządzili byli swoje rysunki, podług wymiarów i wskazań przekazanych im przez Ojców, zaprezentowano je kongregacji zakonnej i kiedy ujrzeli je wszyscy rzeczeni Ojcowie, bez jakiegokolwiek wyjątku orzekli, iż rysunek wzmiankowanego Francesco Borromino najwięcej atutów prezentował i tymże sposobem miał on zostać mianowanym architektem nadzorującym budowę".               

W pierwszej kolejności wybrany przez kongregację trynitarzy architekt Francesco Borromini zaprojektował mieszkanie dla mnichów - tak zwane quarto di dormitorio, którego budowa ruszyła 6 lipca 1634 r., a zakończona została jesienią 1635 r. Pracę nad budową kościoła San Carlo (Carlino) rozpoczął Francesco Borromini 23 lutego 1638 r., a dwa lata później ukończył krużganek budynku klasztornego. W dniu 8 maja 1641 r. kościół został konsekrowany: prokurator generalny zakonu, fra Juan de San Buenaventura wspomina na kartach rękopiśmiennej Relatione della fabrica w jednym miejscu "I miał miejsce początek [budowy] w 23. dniu lutego 1638 roku, podług  rysunku i planu tu opisanego i sporządzonego przez Francesco Borromino", a w innym miejscu "który, jak każdy widzi, wyśmienicie zakończył pracę nad domami dla Trójcy Przenajświętszej i duchownych, czyli kościołem i dormitorium oraz klasztorem, wraz z wszelakimi przybudówkami, na przestrzeni lat siedmiu, co oznacza od 6 lipca 1634 do 8 maja 1641 roku, współzawodnicząc z owym mądrością słynącym Królem Salomonem, który jako rzecze Historia biblijna, na przestrzeni lat siedmiu wzniósł był Dom dla Boga". Fasada kościoła San Carlo (Carlino) na ówczesnym etapie nie została ukończona, bowiem, w świetle przekazu rękopiśmiennej Relatione della fabrica, zabrakło na ten cel środków finansowych: "Fasada owego kościoła nie jest obecnie ukończoną, ani też ojcowie duchowni tegoż dzieła dokonać nie mogą, z przyczyny ubóstwa swego". Jednakże prokurator generalny i ojciec-minister Juan de San Buenaventura zwrócił się do kardynała Francesco Barberiniego z prośbą o wsparcie, co spotkało się z pozytywnym odzewem i otrzymał na poczet kościoła San Carlo (Carlino) ofiarę w wysokości tysiąca scudi: "Na kontynuację budowy rzeczonego kościoła, która trwała do 8. dnia lipca 1641 roku, po rozpoczęciu 23 lutego 1638, tak jak rzeczonym było, wspomniany Ojciec Giovanni doświadczył mnóstwa zapotrzebowań i wynikających z nich niedostatków pieniężnych, a rzeczony Kardynał wspomógł go tysiącem skudów w monetach, darowanych w rozmaitych częściach i czasach, przekazywanych na poczet całego okresu trwania budowy". W latach 1662-1664 pokryto dekoracją stiukową elewację konwentu zawierającą wejście główne. Prace nad ozdobną fasadą kościoła trwały w latach 1655-1667, a jej dolną strefę ukończono w ostatnich latach życia Francesca Borrominiego. Autor wielokrotnie cytowanej Relatione della fabrica, fra Juan de San Buenaventura zmarł w 1658 r. w Kordobie, a po tragicznej, przypuszczalnie samobójczej śmierci architekta w 1667 r. prace nad budową górnej strefy fasady kościoła San Carlo (Carlino) kontynuował (1670-1682) jego bratanek Bernardo Borromini, na podstawie zbioru rysunkowych projektów pozostawionych przez mistrza. Dekorację fasady zakończono ustawieniem posągu św. Karola Boromeusza w środkowej, wklęsłej osi fasady kościoła w 1682 r. Do czasów nam współczesnych zachowało się, głównie w zbiorach wiedeńskiej Graphische Sammlung Albertina, mnóstwo projektów rysunkowych kościoła San Carlo (Carlino) alle Quattro Fontane, które Francesco Borromini wykonał, dążąc do znalezienia rozwiązania odpowiadającego dwóm głównym ideom: realizacji projektu możliwie najniższym kosztem ze względu na niezbyt wysokie zasoby finansowe konwentu trynitarzy oraz wykorzystania w najefektywniejszy sposób niewielkiej przestrzeni przeznaczonej pod budowę. Owocem geniuszu i pracowitości architekta stał się jeden z obiektów sakralnych, jakie bez wahania można nazwać klejnotami baroku w Rzymie, łączący zaskakująco małe rozmiary, użycie najprostszych materiałów, zgodnie z regułą i duchem zakonu trynitarzy, wreszcie oryginalne podejście Francesca Borrominiego do projektowania i dekoracji budowli, który najskromniejszemu materiałowi tynku i stiuku starał się nadać najznakomitsze kształty. Co więcej, Francesco Borromini stworzył coś oryginalnego za rozsądną cenę: rękopiśmienna Relatione della fabrica wskazuje, że całkowity koszt budowy kościoła i klasztoru wyniósł około 11678 scudi - co w przeliczeniu na aktualną walutę obowiązującą we Włoszech odpowiada wartości około 2802 Euro: "(…) całkowity wydatek na poczet rzeczonego kościoła i przylegających doń pomieszczeń, czyli kościoła podziemnego [krypty], fasady od strony Strada Felice, zakrystii, ślimakowatych schodów, chóru, ambulatorium i innych dobudowanych pokoi, wraz z ozdobą wszelaką, wyniósł 11678 monet plus 53".

W planie przylegającego do kościoła klasztoru za punkt wyjścia wzięto dwa prostokąty, ułożone względem siebie prostopadle, w wyniku czego otrzymano kształt zbliżony do węgielnicy, która jest przyrządem o kształcie dwóch niejednakowej długości prostokątów, ułożonych względem siebie prostopadle, a używanym przez cieśli, murarzy i mierniczych do wytyczania kątów prostych. W pobliżu naroża węgielnicy umieszczona jest kolista klatka schodowa, a plany wszystkich pomieszczeń we wnętrzu klasztoru mają kształt biorący za punkt wyjścia prostokąt. Prostokątna w rzucie poziomym sień wejściowa, flankowana pomieszczeniem na planie prostokąta i mającą taki sam plan, dwubiegową klatką schodową prowadzi do ogrodu - wirydarza klasztoru, również prostokątnego w planie, w który wpisany został dziedziniec na rzucie mniejszego prostokąta, o ściętych i zaokrąglonych do wewnątrz narożach. Wirydarz, aczkolwiek ciasno otoczony murami, sprawia wrażenie przestronnego. Dziedziniec otaczają dwie kondygnacje krużganków: dolna o arkadach spoczywających na kolumnach toskańskich. W górnej kondygnacji krużganków arkady pominięto, a trzyczęściowe belkowanie wieńczące spoczywa bezpośrednio na kolumnach toskańskich o ośmiobocznych głowicach - kapitelach. Dolna kondygnacja krużganków mogła powstać z inspiracji wirydarzem projektowanego przez architekta Pellegrino Tibaldi Collegio Borromeo w Pawii, jednakowoż w przypadku dziedzińca Borrominiowskiego klasztoru San Carlo (Carlino) alle Quattro Fontane rytm rozmieszczenia kolumn podtrzymujących arkady jest zgoła odmienny. Poprzez ścięcie naroży prostokąta rzutu poziomego dziedzińca powstał kształt zbliżony do ośmioboku, a krużganki zostały przesklepione kolebkami z lunetami, stanowiącymi łącznik między otwartą przestrzenią dziedzińca a murami otaczającymi wirydarz. Sklepieniem kolebkowym z lunetami nakryty został także refektarz, na planie prostokąta o zaokrąglonych narożach.  

Plan kościoła San Carlo (Carlino) alle Quattro Fontane stanowi kompilację wydłużonego krzyża greckiego z elipsą, a punktem wyjścia dlań są dwa trójkąty równoboczne, których podstawy zbiegają się na osi poprzecznej planu. Jest to zarazem kombinacja wypracowanych w dobie renesansu typów planu centralnego z podłużnym. Wspomniane wyżej trójkąty tworzą romb przecięty dwoma zachodzącymi na siebie, prostopadłymi trójkątami równobocznymi, których wierzchołki spotykają się na osi poprzecznej planu. Wierzchołki rombu rzutu poziomego zostały ścięte i w powstałe tym sposobem przestrzenie wkomponowano odcinki kół. Kształt rombu złożonego z dwóch trójkątów równobocznych zbiegających się podstawami ma swe korzenie w geometrii Euklidesa: bowiem trójkąt równoboczny daje się zamknąć w kształcie doskonałym, kolistym, a w kształcie romboidalnym dwa koła przecinają się ze sobą cięciwami. Użycie jako punktu wyjścia dla planu dwu najprostszych figur, trójkąta równobocznego i koła miało znaczenie z pewnością praktyczne, skoro posłużyło do stworzenia planu o skomplikowanej, jakkolwiek wysoce harmonijnej kombinacji tych figur, miało jednak również znaczenie symboliczne. Symbolika trójkąta równobocznego wiąże się ze Świętą Trójcą, czyli emblematem zakonu trynitarzy, a z punktu widzenia bardziej paneuropejskiego ta sama Trójca Przenajświętsza służyła za tak zwane Scutum Fidei - Tarczę Wiary, koło zaś symbolizowałoby wieczność Boga i świat bez końca. Powstały poprzez zbiegnięcie się podstaw dwóch trójkątów romb byłby figurą, na której daje się opisać kształt mandorli - aureoli o kształcie migdału, w jakiej najczęściej przedstawiano Chrystusa Pantokratora. Wydaje się, że Francesco Borromini miał wizję Trójcy Przenajświętszej i za pomocą geometrycznych figur doskonałych dążył do jej zobrazowania w projekcie kościoła San Carlo (Carlino) alle Quattro Fontane.

Do zagadnienia artykulacji wnętrza kościoła San Carlo (Carlino) architekt podszedł całkiem nowatorsko: według słów Paolo Portoghesiego "Borromini zdawał sobie sprawę, że dialektyczne przezwyciężenie kryzysu można otrzymać tylko za cenę obalenia, razem z rygorystycznym rozróżnieniem typologicznym, dogmatycznych koncepcji gramatycznych, odziedziczonych w traktatach". Kopuła na planie owalu opiera się na czterech sklepieniach żaglastych, a wnętrze jej czaszy wypełnia gęsta siatka kasetonów, w których krzyżują się najrozmaitsze kształty: ośmioboki, sześcioboki, koła i krzyże. Sklepienia żaglaste (pendentywy) spoczywają na belkowaniu, a same ściany tworzą falującą kombinację linii wklęsłych i wypukłych, co dodatkowo podkreśla rezygnacja z przeładowania ich dekoracjami. Owalny kształt rzutu poziomego kopuły wydaje się odwoływać do tradycji sięgającej połowy XVI w. Przykładowo architekt i teoretyk architektury Giacomo Barozzi da Vignola zastosował kopułę na planie owalu nad prostokątnym w rzucie poziomym wnętrzem nawy kościoła Sant'Andrea in via Flaminia w Rzymie (1550-1553), a w kościele Sant'Anna dei Palafrenieri (rozpoczętym w 1565 r.) nie tylko kopuła, ale także nawa ma plan owalu wpisanego w prostokąt, z kolei w przypadku kościoła szpitalnego San Giacomo degli Incurabili (ukończonego przed 1590 r.) przy via del Corso w Rzymie architekt Francesco da Volterra poszedł śladem Giacomo da Vignola w zastosowaniu owalnego kształtu nawy i kopuły, jednakowoż zrealizował projekt budowli o dużo większych rozmiarach. Kopuła jest również sztuczką optyczną: rozmiary kasetonów maleją w miarę zbliżania się do wieńczącej ją latarni, stwarzając wrażenie, że kopuła jest głębsza i wyższa niż w rzeczywistości. Wśród rozmaitych kształtów kasetonów wypełniających wnętrze kopuły na uwagę zasługuje kształt greckiego krzyża. Występuje on także na kracie zamykającej wejście do kaplicy bocznej oraz na fasadzie w otoczeniu wieńców laurowych i na zwieńczeniu latarni. Jest to zapewne symbol Trójcy Przenajświętszej, a zarazem jeden z emblematów zakonu trynitarzy.            

Fasada kościoła San Carlo (Carlino) alle Quattro Fontane miała, wraz z fasadami dwunastu innych barokowych kościołów stanowić część potężnego projektu kształtowania nowego, barokowego wizerunku Rzymu. Podzielono ją na dwie wyraźnie oddzielone od siebie strefy. Dolną wyróżniają dwie boczne osie wklęsłe i środkowa wypukła. Górną strefę tworzą trzy wyraziste osie wklęsłe, w środkową wstawiono wypukłą oprawę okna zwieńczoną kopułą (edikulę). Znakomita gra linii wklęsłych i wypukłych przysparza fasadzie wysoce dynamicznego charakteru, którego dopełnienie stanowią elementy dekoracyjne, z głównym akcentem w niszy ponad portalem. Zawiera ona statuę św. Karola Boromeusza, odkutą w latach 1675-1680 przez jednego z najznakomitszych uczniów Gianlorenzo Bernini'ego - Antonio Raggiego. Flankują ją dwa cherubiny, których skrzydła schodzą się powyżej niszy, tworząc rodzaj baldachimu. Szczyt fasady tworzy potężny eliptyczny medalion o powierzchni wklęsłej, podtrzymywany przez dwóch aniołów ujętych w locie, dawniej znajdował się w nim obraz patrona kościoła.

Bartłomiej Bartelmus

Glosariusz:

węgielnica - przyrząd o kształcie dwóch niejednakowej długości prostokątów, ułożonych względem siebie prostopadle, używany przez cieśli, murarzy i mierniczych do wytyczania kątów prostych.

artykulacja (w architekturze) - podział płaszczyzny (elewacji) za pomocą elementów architektonicznych.

belkowanie - w klasycznych porządkach architektonicznych najwyższy poziomy i trzyczęściowy element spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach).

edikula (aedicula) - kompozycja często stosowana w okresie nowożytnym jako oprawa okien, ołtarzy, portali i nagrobków.

kapitel (głowica kolumny) - najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, będąca pośrednim członem konstrukcyjnym między podporą (np. trzonem kolumny) - od której jest szersza, co zapewnia bardziej stabilną konstrukcję całości - oraz elementami dźwiganymi (np. belkowaniem). Ze względu na swoje usytuowanie głowica pełni także funkcje dekoracyjne.

kaseton -  wieloboczne, najczęściej kwadratowe, zagłębienie widoczne od spodu stropu, sklepienia lub kopuły charakterystyczne dla architektury rzymskiej, renesansowej i barokowej.

krużganek - długi korytarz (ganek), okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec na jednej lub kilku kondygnacjach. Pełnił funkcję komunikacyjną. Na ogół przykryty sklepieniem lub stropem krzyżowym, na zewnątrz otwarty najczęściej arkadami filarowymi lub kolumnowymi.

latarnia (kopuły) - cylinder umieszczony na górnym pierścieniu kopuły z otworami doświetlającymi pomieszczenie przekryte kopułą. Latarnia zazwyczaj przykrywana była hełmem. Rozwiązanie często stosowane w renesansie i baroku.

Pantokrator -  (Wszechwładca, Pan wszystkiego, gr. Παντοκρατωρ) – w ikonografii przedstawienie Jezusa Chrystusa jako władcy i sędziego Wszechświata.

refektarz - jadalnia w klasztorze lub seminarium duchownym.

serliana - arkada lub okno z trzema otworami, z których środkowy jest szerszy od pozostałych i zamknięty łukiem.

sklepienie żaglaste (pendentyw) -  sklepienie na planie kwadratu lub innego wieloboku, zbudowane z czaszy kuli lub elipsoidy, o średnicy większej niż przekątna wieloboku stanowiącego plan pomieszczenia przykrytego tym sklepieniem.

stiuk - materiał zdobniczy w postaci tynku szlachetnego, mieszanina gipsu, wapienia i drobnego piasku lub pyłu marmurowego, łatwa do formowania, szybko twardniejąca. Często barwiona na różne kolory, nakładana na podłoże (ściany i elementy architektoniczne), gładzona i polerowana po wyschnięciu. Używana najczęściej we wnętrzach budowli.

wirydarz - kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych.

Bibliografia:

Anthony Blunt, Borromini, Courtauld-London 1979.

Leo Bruhns, Die Kunst der Stadt Rom. Ihre Geschichte von den frühesten Anfängen bis in die Zeit der Romantik, Wien-München 1972.  

Marco Bussagli, The Rome of the Saints: the Baroque, (w:) Rome. Art and Architecture, ed. by Marco Bussagli, Udine 2007, s. 494-573.

Francesco Borromini, Opus architectonicum, a cura di Maurizio De Benedictis, Anzio (Roma) 1993.

San Carlo alle Quattro Fontane di Francesco Borromini nella 'Relatione della fabrica' di fra Juan de San Buenaventura, a cura di Juan María Montijano García, Milano 1999.

Dorothy Metzger Habel, "When all Rome was under construction". The Building Process in Baroque Rome, Pennsylvania State University Press, 2013.

Michael Hill, Practical and Symbolic Geometry in Borromini's San Carlo alle Quattro Fontane, "Journal of the Society of Architectural Historians", 72 (2013)/4, s. 555-583.

Wolfgang Jung, Architektura i miasto we Włoszech - między wczesnym barokiem a wczesnym klasycyzmem, (w:) Sztuka baroku. Architektura, rzeźba, malarstwo, pod red. Rolfa Tomana, Kolonia-Kraków 2000, s. 12-75.

Bogna Ludwig, Kościół San Carlo alle Quattro Fontane Francesca Borrominiego jako arcydzieło architektury europejskiej, "Architectus. Pismo Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej", 1997/1-2, s. 58-66.

Jake Morrissey, Geniusze Rzymu. Bernini i Borromini - rywalizacja, która zmieniła Wieczne Miasto, Warszawa 2007.

Christian Norberg-Schulz, Baroque architecture, New York 1971.

Paolo Portoghesi, Roma barocca. Storia di una civiltà architettonica, Roma 1966.

Rudolf Wittkower, Art and architecture in Italy 1600-1750, London 1958.