Dzieje warszawskiego pałacu Krasińskich, zwanego też Pałacem Rzeczypospolitej, były burzliwe. Na przestrzeni stuleci ulegał on licznym przemianom, a w okresie 2. wojny światowej podzielił los wielu cennych zabytków stolicy. W trakcie powstania warszawskiego uległ niemal całkowitemu zniszczeniu. Budynek, mieszczący dzisiaj zbiory Biblioteki Narodowej, jest dziełem powojennej odbudowy Warszawy. Rekonstrukcja pałacu, bazująca na zachowanych fragmentach murów oraz dekoracji rzeźbiarskiej, dostępnych materiałach ikonograficznych oraz inwentarzach, mimo iż nie jest wolna od błędów wynikających z mylnej interpretacji źródeł, przywróciła Warszawie budowlę ważną tak z kulturowego, tożsamościowego jak i historycznego punktu widzenia.

Pałac powstał na zlecenie Jana Dobrogosta Krasińskiego (1640–1717), starosty warszawskiego i wojewody płockiego, piastującego urząd referendarza wielkiego koronnego (jego obowiązki wiązały się ze sprawowaniem władzy sądowniczej). Krasiński był dziedzicem ogromnej fortuny, ambitnym magnatem, człowiekiem dobrze wykształconym, który studia odbył we Francji i Holandii. Był też świadom swojego pochodzenia, jego rodzina pieczołowicie pielęgnowała legendę o swoim antycznym rodowodzie. Pałac, którego realizację magnat zlecił wybitnym artystom, miał być symbolem owej niezwykłej dumy rodowej.

Do prac nad budową warszawskiej siedziby Krasińskiego przystąpiono ok. 1687 roku i, jak należy sądzić, w zasadniczym zrębie pałac gotowy był w końcu lat 80. XVII wieku. Wówczas przystąpiono do ozdabiania rezydencji dekoracją rzeźbiarską. Gdański rzeźbiarz Andrzej Schlüter (wraz z pomocnikami) pracował nad płaskorzeźbami tympanonów (trójkątnych w kształcie naczółków wieńczących centralną część fasady ogrodowej i od dziedzińca) oraz kartuszem herbowym. Prace te ukończono około 1695 roku.

Projekt pałacu Krasiński powierzył Tylmanowi z Gameren, wykształconemu we Włoszech Holendrowi, który w Rzeczypospolitej czynny był od początku lat. 60. XVII stulecia. Architekt związany był przede wszystkim z Warszawą, gdzie pracował dla rodziny Lubomirskich, dworu królewskiego, licznych rodów magnackich i Kościoła. Do jego dziel należą m.in. kościoły sakramentek na Nowym Mieście oraz bernardynów na Czerniakowie, pałace Radziwiłłów przy ulicy Miodowej oraz Kotowskich przy rynku Nowego Miasta.

Zaproponowane przez architekta rozwiązanie łączyło ze sobą wzory włoskie (na poziomie planu budowli oraz wybranych elementów kompozycji elewacji) i francuskie (w założeniu pałacu). Z architekturą obydwu krajów Tylman van Gameren był dobrze zaznajomiony: przez pewien czas przebywał w Italii, przejeżdżał też przez Francję podpatrując stosowane tam rozwiązania architektoniczne. Z kręgiem francuskim należy wiązać zaadaptowany przez Tylmana typ założenia ogrodowo-pałacowego. Korpus główny pałacu był poprzedzony dziedzińcem honorowym, na jego tyłach z kolei znajdował się rozległy ogród francuski, odznaczający się geometrycznym rozplanowaniem i regularnym układem alejek. Główna część budynku znajdowała się więc „między dziedzińcem a ogrodem” (entre cour et jardin). Na gruncie polskim podobne rozwiązanie zastosowano m.in. w pałacu w Wilanowie. Z kolei jednym z najznamienitszych francuskich założeń pałacowych w tym typie jest pałac w Wersalu. Rezydencja Krasińskiego miała więc przywoływać skojarzenia z najbardziej okazałą, monarszą budowlą ówczesnej Europy, silnie osadzona w absolutystycznej koncepcji rządów Ludwika XIV.

Pałac Krasińskich pomyślany został jako budynek trzykondygnacyjny. Składają się nań parter, piętro będące piętrem reprezentacyjnym (zwane piano nobile) oraz niższe mezzanino (górna kondygnacja, mieszcząca niższe pomieszczenia przeznaczone zwykle dla służby). Elewacja korpusu głównego jest elewacją dziewiętnastoosiową. Możemy ją sobie wyobrazić jako płaszczyznę, która za pomocą pilastrów – podłużnych pasów muru przylegających do ściany i występujących nieznacznie przed jej lico – została podzielona na dziewiętnaście modułów. W części centralnej elewacji, tak ogrodowej jak i tej od dziedzińca, znajdują się ryzality – prostokątne w kształcie, ciągnące się przez całą wysokość budowli, występy muru, zwieńczone tympanonem. Podobne ryzality, ale już niezaakcentowane tympanonami, znajdują się na obydwu krańcach elewacji korpusu. Ryzality te nakryte były osobnymi dachami, które zostały zasłonięte attykami, mającymi formę balustrad zasłaniających dach.

Elewacje pałacu zostały rozczłonkowane pilastrami, pomiędzy którymi, w płaszczyźnie ścian, znajdują się otwory okienne. Na poziomie pierwszej kondygnacji okna zamknięte są prosto, w partii piano nobile – zwieńczone naprzemiennie naczółkami trójkątnymi i zamkniętymi półkoliście, a w partii mezzanina architekt usytuował niewielkie, kwadratowe okienka. Między ryzalitami, w elewacji od strony dziedzińca, po obydwu stronach ryzalitu środkowego, na dwóch kondygnacjach, zostały usytuowane loggie, wnęki otwarte poprzez prześwity zamknięte łukami arkadowymi. Tego typu loggie wywodzą się z północnowłoskiego budownictwa willowego. Pełnią one  funkcję komunikacyjną, widokową i zarazem dekoracyjną.

Tak więc, aby uzmysłowić sobie wygląd elewacji pałacu Krasińskich – a w szczególności elewacji od dziedzińca – wyobraźmy sobie ścianę, podzieloną płaskimi pasami muru, między którymi znajdują się okna. Wyobraźmy sobie trzy takie moduły, po których  następują cztery arkadowe otwarcia loggii. W owych arkadowych otwarciach widoczne są okna wykute w ścianach pałacu. Pilastry opinające mur na poziomie pierwszej kondygnacji (parteru) zostały opracowane tak, by imitować gładkie bloki kamienia, tak, jakby wypolerowaną cegłę ułożyć jedna na drugiej. Partie piętra oraz mezzanina opinają gładkie pilastry zwieńczone jońskim (wolutowym) kapitelem. Takie rozwiązanie artykulacji ściany – opięcie jej pilastrami biegnącymi przez dwie kondygnacje – nosi znamiona wielkiego porządku, chętnie stosowanego przez architektów odwołujących się do tradycji klasycyzującej, zwłaszcza dorobku włoskiego architekta Andrea Palladio. 

Najbardziej reprezentacyjną część elewacji stanowi oczywiście centralny, pięcioosiowy ryzalit. W jego środkowej partii znajduje się wejście do pałacu. Prześwit drzwi ujęty został po obydwu stronach dwiema kolumnami, na nich opiera się gzyms i balustrada. Obramienie okna, usytuowanego ponad drzwiami, na poziomie drugiej kondygnacji, zwieńczone zostało kartuszem z herbem rodowym Krasińskich. Taki typ okna, bardzo wysokiego, sięgającego niemal od podłogi do sufitu, zabezpieczonego z zewnątrz balustradą, nosi nazwę porte-fenêtre (portfenetr). Sposób rozwiązania ryzalitu środkowego, zwłaszcza jego części centralnej, badacze wywodzą z tradycji architektury rzymskiej.

Opracowując plan (rozkład wnętrz) budynku Tylman czerpał z dorobku architektury Italii, sięgając po rozwiązania typowe dla włoskiej willi. Układ pomieszczeń jest symetryczny. Wnętrza reprezentacyjne, znajdujące się w części centralnej (w partiach, które na zewnątrz stanowią ryzalit środkowy), zostały ze sobą skomunikowane poprzez klatkę schodową. Do pomieszczeń reprezentacyjnych, z obydwu stron, przylegały długie, prostokątne w planie antykamery (pomieszczenia poprzedzające np. sypialnię czy pomieszczenia reprezentacyjne). Z antykamer przejścia prowadziły do trzypokojowych apartamentów mieszkalnych, które częściowo mieściły się już w ryzalitach bocznych. W pałacu znajdowały się cztery takie apartamenty: dwa od strony elewacji ogrodowej i dwa od dziedzińca.

Jak już wyżej wspomniano pałac miał stanowić manifest dumy rodowej Krasińskich i być czytelnym świadectwem ich antycznego pochodzenia. Przywołajmy w tym momencie tradycję domową Krasińskich, pieczętujących się herbem Ślepowron (mającym w godle kruka). Swoich korzeni szukali oni w rzymskim rodzie Waleriuszów, którego przedstawiciele używali przydomka Kruk. Jednemu z nich, Markowi Waleriuszowi, kruk miał dopomóc w wygraniu pojedynku z wodzem Galów w czasie wojny Rzymian z Galami w połowie 4. wieku p.n.e. i tym samym przynieść zwycięstwo Rzymianom. Legenda Waleriuszów była w nowożytnej Polsce dobrze znana m.in. dzięki pismom greckiego historyka Dionizego z Halikarnasu (żył w latach od ok. 60 p.n.e. do ok. 7 p.n.e.). Historia Marka Waleriusza ukazana została w płaskorzeźbach zdobiących tympanony: atak kruka na władcę Galów,  a tym samym kluczowy moment zwycięstwa, został uwieczniony w tympanonie od strony dziedzińca; w tympanonie wieńczącym elewację od strony ogrodu przedstawiony został tryumf Marka Waleriusza siedzącego w rydwanie, opartego ręką o tarczę, z krukiem na hełmie. Obydwie sceny zostały ukazane w realiach nawiązujących do antycznego Rzymu: w tle przedstawień widnieją rzymskie budowle (m.in. Koloseum i Kolumna Trajana) oraz postaci żołnierzy i urzędników odzianych w charakterystyczne stroje i dzierżących atrybuty sprawowanych urzędów. Pojawiają się także postaci mityczne takie jak Klio (muza historii), Chronos (bóg będący personifikacją Czasu) czy personifikacje Sławy. Kartusze z herbem rodowym Krasińskich, umieszczone również na fasadzie budowli, w sposób czytelny dla współczesnych fundatorowi, łączyły rzekomych antycznych protoplastów z magnacka familią Rzeczypospolitej.

Przedstawionej przez architekta i zaaprobowanej przez fundatora koncepcji budowy pałacu nie udało się zrealizować w całości – prace przerwał wybuch wojny północnej w 1702 roku, w trakcie której rezydencja uległa znacznym zniszczeniom. W 1765 roku pałac został zakupiony przez Rzeczpospolitą i przeznaczony na siedzibę Komisji Skarbu Koronnego (instytucji, którą porównać można do ministerstwa skarbu). Zanim jednak budynek mógł pomieścić odpowiednie jednostki, musiał zostać poddanym generalnemu remontowi. Rezultatem tej przebudowy, prowadzonej pod nadzorem architekta Jakuba Fontany, były znaczne zmiany w układzie wnętrz pałacu. Na zlecenie króla Stanisława Augusta liczni architekci przedstawiali też plany uporządkowania przestrzeni wokół budynku. Starania związane z restauracją zniweczył pożar, który w 1782 roku strawił budowlę. Bardzo szybko przystąpiono do prac nad odnowieniem pałacu – pieczę nad nimi sprawował królewski architekt Dominik Merlini. I ta przebudowa, podobnie jak poprzednia, zaowocowała zmianami planu – tak, by rezydencję magnacką dostosować do potrzeb siedziby instytucji państwowych – i ponowną dekoracją wnętrz. Do zaprojektowanej przez Tylmana z Gameren kompozycji elewacji pałacowych w zasadzie nie wprowadzono zmian. Wyjątkowy budynek, będący dziełem wszechstronnego architekta-humanisty i spełnieniem ambicji zamożnego magnata – stał się świadkiem licznych, nierzadko doniosłych wydarzeń politycznych, służąc Rzeczypospolitej aż do momentu, gdy w 1795 roku (po trzecim rozbiorze Polski) utraciła ona swą państwową i polityczną samodzielność.

Izabela Kopania

Sugerowane lektury:

Stanisław Mossakowski, Pałac Krasińskich w Warszawie, Warszawa 1972.

Stanisław Mossakowski, Tylman z Gameren (1632–1706): twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa 2012.

Stanisław Mossakowski, Tylman z Gameren w Polsce na tle sztuki europejskiej, [w:] Tylman z Gameren – architekt Warszawy. Holender z pochodzenia. Polak z wyboru, pod red. D. Galas, Warszawa 2003, s. 36-42.