Rokoko to nurt stylistyczny który był obecny w sztuce europejskiej w II i III ćwierci XVIII w. Współistniał i rozwijała się równolegle wraz z innymi tendencjami stylistycznymi, późnym barokiem i klasycyzmem. Czasami określany jest jako ostatnia faza baroku. Rokoko może być traktowane jako postawa kulturowa będąca reakcją na monumentalne rozwiązania pełnego baroku. Na gruncie francuskim była to forma sprzeciwu i odreagowania wobec pompatycznej sztuki czasów Ludwika XIV. Jego zapowiedź tkwi na pocz. XVIII w. w okresie regencji Filipa Orleańskiego w latach 1715-1723. Jednak rozwój i rozkwit form rokokowych nastąpił w okresie panowania Ludwika XV po 1723 r. Z tego też powodu we Francji rokoko jest określane mianem - styl Ludwika XV. W latach 40. i 50. rokoko rozpowszechniło się w innych krajach europejskich zwłaszcza na terenie Niemiec (Bawaria, Saksonia, Prusy), Austrii, Czech, Polski i Rosji. 

Najbardziej charakterystycznym dla rokoka motywem ornamentalnym jest rocaill (franc. muszla). Jego ukształtowana forma pojawiła się we Francji około 1730 r. Rocaille mają fantazyjną, organiczną, asymetryczną i nieregularną formę. Zwykle jego podstawę stanowi kształt przypominający literę „C”, z której zewnętrznych krawędzi wyrastają nieregularne, strzępiaste formy czasem przypominające płomienie, spienione grzebienie fal lub wyciągnięte liście, z czasem przerodziły się one w rodzaj koguciego grzebienia. Elementy składowe ornamentu przypominają czasami fragmenty muszli. Tego typu dekoracja pojawiała się przede wszystkim w rzemiośle artystycznym (w drewnie, metalu i porcelanie). Rocaille wykorzystywano również w rzeźbie i dekoracjach architektonicznych. Cechą charakterystyczna dekoracji rokokowych był elegancja i wyrafinowanie. Była to sztuka w znacznej mierze adresowana do elit, arystokracji, nastawiona na indywidualne oczekiwania bogatego odbiorcy. Nieregularne, organiczne formy ornamentalne wiązały sie z asymetria, pastelową kolorystyką i złoceniami. Ornamentyka wykorzystywała motywy roślinne, organiczne i orientalne inspirowane sztuką Chin i Japonii. W przedstawieniach figuralnych popularne były wciąż tematy mitologiczne często o charakterze erotycznym. Wśród twórców i propagatorów tego dekoracji byli: Juste Aurele  Meissonnier, Jacques de Lajoue, Francois Mondon.

W architekturze rokoko rozwinęło się szczególnie w dekoracjach wnętrz. Same bryły budowli, ich dyspozycja i podziały powielała i utrzymywała rozwiązania barokowe, często o zdecydowanie klasycznych formach. Budynki takie, z zewnątrz mogły być wzbogacane detalami rokokowymi. Bogatsze formy dekoracyjne w szczególny sposób pojawiały sie w niewielkich budowlach świeckich - kameralnych pałacach, czy niewielkich pawilonach ogrodowych. Szczególnie podatne na nowe formy dekoracyjne były niewielkie, intymne wnętrza rezydencji, które można było swobodnie dostosowywać do oczekiwań obwiązującej mody. Styl Ludwika XV, będący synonimem francuskiego rokoka rozwijał się do połowy XVIII w. Jego rozwiązania dążyły do wyrafinowania, komfortu  i  intymności wnętrz pałacowych. W odróżnieniu od wzorców wersalskich teraz preferowano stosunkowo niewielkie pomieszczenia, których wystrój był podporządkowany funkcjom. Gustowano w jasnej, pastelowej kolorystyce. Pola ścian były dzielone, czasami asymetrycznie, jednolicie projektowanymi ramami, które ujmowały boazerię lub tkaninowe obicia. Przenikające sie i jednolicie aranżowane dekoracje płynnie przechodziły z pionowej płaszczyzny ściany na powierzchnie sufitów i sklepień, płynnymi liniami zacierając ich granice. Ważnym uzupełnieniem były wkomponowane harmonijnie w podziały ścian panneau (pola o prostokątnym lub nieregularnym kształcie wypełnione dekoracja malarską lub rzeźbiarską). Architektoniczny wystrój był dopełniany wprawionym w ściany dużymi lustrami, często pełniącymi rolę sztucznych okien. Stylistyce takich wnętrz były podporządkowane formy kominków, portali i mebli. W tym okresie meblarstwo przeżywało swój rozkwit. Do wyrobu ekskluzywnych sprzętów wykorzystywano egzotyczne gatunki drewna, metalowe i lakowe aplikacje. Same meble otrzymywały płynne i asymetryczne formy dopełniane rocaillowa dekoracją. Dążenie do komfortu i wyrafinowania wpływało na powstanie rozlicznych kształtów i typów siedzisk i stolików (np szezlongi, konsole). Ich kolorystyka i obicia były podporządkowane wystrojowi konkretnych wnętrz.

Najbardziej znaczącym przykładem tego typu dekoracji są wnętrza  Hôtel Soubise w Paryżu. Sama nazwa hôtel oznacza francuski pałac miejski z wydzielonym korpusem, który był poprzedzony odizolowanym od ulicy, obudowanym dziedzińcem. Takie rozwiązanie pozwalało na wydzielenie pałacu z organizmu miejskiego, a w jego obrębie można było zasugerować osiowe założenie z dziedzińcem, pałacem i ogrodem.

Hôtel Soubise ma długą i bogatą historię sięgającą jeszcze XIV w. W połowie wieku XVI posiadłość została zakupiona przez Francoisa de Lorraine, diuka de Guise (Gwizjusza). W tym czasie pałac był w opłakanym stanie co wpłynęło na decyzję o radykalnej, nowożytnej przebudowie. Pracami kierował związany z królewskim dworem w Fontainbleau, włoski architekt Francesco Primaticcio. Kolejne przebudowy i regulacje założenia miały miejsce w XVII w. Do końca tego stulecia pałac pozostawał własnością Gwizjuszy. W marcu 1700 r. posiadłość została zakupiona prze Francoisa de Rohan-Soubise i jego żonę Annę de Rohan-Chabot. Zaplanowana przez nowych właścicieli przebudowa, która miała zmienić rezydencję zgodnie z obowiązującą modą, była prowadzona przez młodego architekta Pierra-Alexisa Delamair. W jej wyniku powstała nowa, klasyczna fasada pałacu i okazały dziedziniec honorowy półkoliście zamknięty  kolumnowym portykiem (cour d’honneur – dziedziniec znajdujący się bezpośrednio przed fasadą pałacu). Ten sam architekt odpowiadał za równoczesną przebudowę sąsiedniego pałacu przeznaczonego dla kardynała de Rohan. Obie rezydencje były powiązane wspólnym założeniem ogrodowym. W okresie rewolucji francuskiej pałac został skonfiskowany i sprzedany. W czasa Napoleona I budynek zaczął pełnić funkcje archiwum państwowego.

Słynne rokokowe dekoracje wnętrz pałacu powstały nieco później, w związku ze ślubem najstarszego syna Francoisa de Soubise, Herkulesa z młodą księżniczką Marie-Sophie de Courcillon, który miał miejsce w 1732 r. Prace rozpoczęto w 1735 r. i kierował nimi architekt Germain Boffrand. W pierwszym etapie do istniejącego pałacu dobudowano owalny pawilon, który otwierał ciąg pomieszczeń nowego skrzydła przeznaczonego dla współmałżonków. Prace nad dekoracją wnętrz trwały w latach 1736-1739 i były prowadzone przez zespół wybitnych artystów. Wśród nich znajdowali się malarze Francois Boucher, Charles-Joseph Natoire, Jean-Baptiste II Lemoyne i ebenista Jacques Verbeckt (ebenista stolarz wyrabiający fornirowane i intarsjowane, czyli dekorowane różnymi gatunkami drewna, meble), całością prac kierował architekt Boffrand.

Najbardziej znanym wnętrzem hotel de Soubise jest owalny salon księżnej. Pomieszczenie to otwierało zespół rokokowych wnętrz dobudowanych do starszej części pałacu. Do salonu przylegały prostopadle dwa skrzydła rezydencji. Dwie pozostałe ściany owalnego pomieszczenia zwracały się oknami na ogród. Kształt salonu narzucił schemat dekoracji. Wchodząc do salonu dostrzegamy, że na ścianach zastosowano powtarzalny rytm, w którym na przemian pojawiają się pasy pionowych, kremowych paneli ścian i podobnej szerokości, nieco wyższe i zamknięte półkoliście wnęki. Zagłębienia te wypełnione są albo oknami i drzwiami (w salonie są dwa wejścia). Tam gdzie nie było możliwe przeprucie ścian, w miejscu okien znajdują sie duże lustra, które odbijając światło poszerzają i doświetlają wnętrze. Pod jednym z nich wmontowano kominek. Na powierzchni jasnych paneli i wokół arkadowych wnęk pojawiają się subtelne złote ramki wzbogacone drobnymi detalami rocaillowymi. Ze względu na swój plan pomieszczenie to nie ma narożników, a w ich potencjalnym miejscu znajdują się płynne zaokrąglenia, w centrum których umieszczono okna lub lustra. Po zamknięciu drzwi odbiorca znajduje się w spójnej, centralizującej przestrzeni, w której królują miękkie, faliste linie rozświetlone, dolne partie ścian. Efekt centralizacji jest spotęgowany w górnej strefie ścian. Kiedy spoglądamy powyżej kremowych paneli ściennych, dostrzegamy malowane panele. Są one zamknięte w powtarzalne, fantazyjne pola o falistych granicach. W uproszczeniu, ich kształt można je zamknąć w odwróconym trapezie. Osiem obrazów autorstwa Charlesa-Josepha Natoire opowiada zmysłowo historię Psyche. Pola obrazów tworzą zamknięty pierścień, falistą linią obiegający całe wnętrze, i maskujący granicę pomiędzy ścianą, a kopułowym, błękitnym sufitem. Płynnej linii krzywizn ścian odpowiada bogaty, złocony i falujący ornament, który dodatkowo zaciera granice pomiędzy ścianami i sufitem. Jego złocone plątaniny zagęszczają się ku górze, osiągając największą dekoracyjność powyżej linii malowideł. Istotnym dopełnieniem wnętrza są meble w stylu Luidwika XV. Ich płynnie wyginające się nogi i krawędzie siedzisk powtarzają falistą ruchliwość dekoracji architektonicznej. W tego rodzaju wnętrzach przenikały się wysiłki architekta, malarza i rzemieślników tworzących dekoracje i meble. Wszystkie ich wyroby współtworzą harmonijnie spójną całość.

Bogactwo i wyszukanie tego typu dekoracji w dużej mierze było podporządkowane modzie i zmiennym gustom arystokracji. Mechanizmy te wpłynęły na stosunkowo krótką historię rokowych wnętrz pałacowych. Już po dwudziestu latach, po połowie wieku, kolejne pokolenie fundatorów zapragnęło odmiany, większej powściągliwości, porzucając rocaillowa dekoracyjność. Rokokowa estetyka i ornamentyka znacznie dłużej funkcjonowała we wnętrzach sakralnych, zwłaszcza w środkowoeuropejskich krajach Środkowej Europy.

Piotr Gryglewski

bibliografia:

Barok. Architektura, rzeźba, malarstwo, wyd. Könneman, Warszawa 2001.

Sztuka świata, t. 7, Warszawa 1989.

W. Tomkiewicz, Rokoko, Warszawa 1988.