Wprowadzeniem do twórczości Hansa Memlinga dla wielu Polaków jest często spotykane stwierdzenie, że Sąd Ostateczny eksponowany obecnie w Muzeum Narodowym w Gdańsku jest obok Damy z gronostajem Leonadra da Vinci i Krajobrazu z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta jednym z najcenniejszych obrazów w zbiorach polskich. Z uwagi na powyższy fakt zmieniono formułę zaprezentowania życia i dzieł tego artysty. Punktem wyjścia będzie wczesne,  wybitne, dostępne w Polsce dzieło. Później zaprezentowane zostaną podstawowe dane biograficzne oraz tezy badaczy dotyczące głównych cech twórczości Memlinga i jego znaczenia w historii sztuki.

Gdański tryptyk, czyli ołtarz składający się z części środkowej i dwóch skrzydeł bocznych, został zamówiony przez Angela Taniego – kierownika w latach 1455-1464 filii banku Medyceuszy w Brugii. Miał być przeznaczony do kaplicy świętego Michała w kościele San Bartolomeo w Badia Fiesolana pod Florencją. Nie zachowały się dokumenty związane z tym zleceniem. Przyjmuje się, że dzieło powstało między 1466 a 1473 rokiem, najprawdopodobniej w latach 1469 – 1472. Datowaniu obrazu warto poświęcić więcej miejsca aby opisać jakie metody stosują historycy sztuki. W przypadku tego dzieło wiele ciekawych faktów wynika z analizy samego obrazu a nie ze źródeł.

Datą przed którą musiał powstać obraz jest rok 1473, kiedy obraz był przewożony, poprzez Anglię, do włoskiego Porto Pisano. Do portu docelowego nigdy nie dotarł. Wraz z ładunkiem innych cennych przedmiotów należących do kolejnego kierownika filii banku Medyceuszy – Tommasa Portariniego, padł łupem Paula Benecka. Ten gdański kaper przekazał Sąd Ostateczny jako wotum do Kościoła Mariackiego w Gdańsku. Uwzględniając, że w czasach Memlinga częstym obyczajem była przedstawianie donatorów z potomstwem, a Angelo Tani i jego małżonka są przedstawieni bez swojej pierwszej córki – Margerity Marii, urodzonej w 1471r.  można przypuszczać, że obraz był gotowy rok lub dwa przed datą feralnej podróży.

Na podstawie daty ślubu fundatora z przedstawioną na skrzydle tryptyku Catariną oraz faktu ukończenia kaplic bocznych Badia Fiesolana w końcu 1466 roku, Sąd Ostateczny nie mógł zostać zamówiony przed tym rokiem. Tani w 1467 roku otrzymuje zadanie reorganizacji filii banku w Londynie. Przed długą podróżą, w grudniu 1467 roku spisuje testament. Do Londynu dociera w styczniu 1468 roku. Hipotetycznie zapisana przez Memlinga na kamiennej płycie grobowej pod postacią archanioła Michała ANNO DOMINI CCCLXVII, czyli „roku pańskiego 367”, może być błędnym lub niepełnym zapisem roku 1467, i odnosić się do przełomowej zmiany w życiu fundatora lub daty sporządzenia przez niego testamentu. Podróż do Londynu, o ile Tani w jej trakcie odwiedził Brugię, mogła być okazją do zlecenia dzieła. Okazją do tego mógł też być pobyt Taniego w Brugii latem 1468 roku, gdy prawdopodobnie był obecny na ślubie Małgorzaty z Yorku z Karolem Śmiały. Filia, którą kierowała Tani pożyczyła bratu Małgorzaty, królowi Edwardowi IV, 10 000 funtów, zapewne na koszta ślubu i podróży panny młodej. Wczesnym latem roku 1469 Tani wraca z Londynu do Włoch. Mógł przy okazji odwiedzić Brugię i zamówić Sąd Ostateczny dopiero w tym roku, lub, jeśli zamówienie nastąpiło wcześniej zlecić poprawki widoczne do dziś między podrysowaniem a warstwą farb. Elementem datującym może być głowa osobnika na szali wagi trzymanej przez archanioła Michała. Została ona wklejona na odrębnym podłożu – cynkowej folii.  Taka technika była stosowane przez malarzy gdy portretowany nie mógł pozować na miejscu. Ten wklejony wizerunek jest identyfikowany z portretem Tommasa Portinariego. Uwzględniając, że udokumentowania jest jego nieobecność w Brugii w 1469 roku, można ten rok przyjąć za datę powstania środkowej części tryptyku. Na końcu warto dodać, że udokumentowane okresy tworzenia podobnych kilkutablicowych ołtarzy wynosiły od dwóch do czterech lat. Na podstawie wyżej wymienionych przesłanej określa się datowanie  Sądu Ostatecznego na lata 1469 – 1472.

Hans Memling urodził się między rokiem 1433 a 1440 w Seligenstadt w Hesji. Kształcił się być może w warsztacie Stefana Lochnera w Kolonii. Niewątpliwie odbył praktykę we Flandrii. Na jego styl duży wpływ wywarł Rogier van der Weyden i Dirck Bouts. Przyjmuje się, że był członkiem warsztatu pierwszego z nich. W roku 1465 osiedlił się w Brugii. Tamże ożenił się. Posiadał trzy domy. O jego powodzeniu materialnym świadczy fakt, że w roku 1480 był wymieniany wśród stu czterdziestu najbogatszych płatników podatków. Co ciekawe Memling nigdy nie sprawował żadnych funkcji ani w brugijskiej korporacji malarzy, ani w urzędach miejskich. Do jego Klientów należeli głównie bogaci kupcy, zamożni mieszczanie cechowi czy wyżej wymienieni włoscy bankierzy. Czy był to przypadek czy świadoma strategia handlowa polegająca na nastawieniu głównie na odbiorców prywatnych możemy się tylko domyślać. Memling wyspecjalizował w tworzeniu portretów, małych dyptyków i tryptyków dewocyjno-portretowych. Tylko od czasu do czasu wykonywał wraz ze swoim warsztatem duże retabula ołtarzowe. Gdański Sąd Ostateczny jest największym formatowo dziełem w twórczości Memlinga.

Wśród cech charakterystycznych twórczości Memlinga wymienia się umiejętność tworzenia rozbudowanych, wielofiguralnych scen. Podkreśla się wirtuozerię w przedstawianiu motywów architektonicznych, pejzażu w tle, postaci ludzkich i przedmiotów. W dbałości o wierne odtwarzanie rzeczywistości Memling bywa porównywany do Jana van Eycka lub Rogiera van der Weydena. Między innymi ta dbałość o wierne przedstawienie postaci sprawiała, że Memling był doskonałym portrecistą. Ukazując portretowanych najczęściej w modlitewnej pozie dbał także o psychologiczną wyrazistość swoich portretów. Zręcznie posługiwał różnorodnymi środkami stylistycznymi. Tworzył zarówno dzieła dramatyczne i pełne ekspresji, jak Sąd Ostateczny, jak i bardziej łagodne i liryczne.

Hans Memling zmarł 11 sierpnia 1494 roku. Został pochowany skromnie, ma cmentarzu przy Sint-Gilliskerk, w jego parafii. Memling wywarł duży wpływ na malarstwo niderlandzkie, zwłaszcza brugijskie.

Arkadiusz Gryglas

Bibliografia:    

Robert Genaille, Encyklopedia Malarstwa flamandzkiego i holenderskiego, Warszawa 2001

Antoni Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500 t. II Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430-1500, Warszawa 2011