Sztuka starożytnego Rzymu okresu Cesarstwa (czyli po 27 roku przed nasza erą) była silnie powiązana z wydarzeniami politycznymi. Rzymianie wykorzystywali sztukę jak i literaturę do głoszenia chwały władców i ich dokonań. Sławiąc imię zwycięskiego wodza często jednocześnie podkreślano zasługi jego armii i ludu, z którego ta armia się rekrutowała. Janusz A. Ostrowski stawia tezę, że Rzymianie byli prawdziwymi twórcami tego, co dzisiaj określamy mianem wizualnej propagandy politycznej. Nie zapominając, że propagandę polityczną uprawiano już w Egipcie faraonów, w krajach starożytnego Bliskiego Wschodu i starożytnej Grecji, autor ten podkreśla nowy sposób funkcjonowania prowadzonej propagandy w starożytnym Rzymie. Problem ten może zilustrować omówienie Kolumny Trajana.

Marek Ulpiusz Trajan był cesarzem rzymskim w latach od 98 roku nasze ery do 117. Za jego panowania Imperium Rzymskie było u szczytu swej potęgi. Osiągnęło największy zasięg terytorialny. Trajan urodził się na terenie obecnej południowej Hiszpanii w roku 53. Pełnił kolejno funkcje legata legionowego w Syrii, trybuna wojskowego nad Renem i Eufratem, kwestora i pretora. Wsławił się w walkach nad Renem, dzięki czemu w roku 97 został adoptowany przez cesarza Nerwę a rok później został obrany cesarzem.

Trajan jest drugim z tak zwanych pięciu dobrych cesarzy, panujących w latach 96 - 180. Pierwszym z nich był Nerwa, ostatnim Marek Aureliusz. Władcy Ci słynęli z umiaru w korzystaniu z posiadanych uprawnień. Ponadto każdy z tych cesarzy adoptował następcę, w ten sposób zapewniając pokojowe przejęcie władzy.

O ocenie Trajana niech świadczą fakty, że jeszcze za życia senat nadał mu zaszczytny przydomek Optimus Princeps (Najlepszy władca), a kolejnym cesarzom, chcąc wyrazić najwyższe uznanie mówiono: felicior Augusto, melior Traiano – co znaczy „bardziej szczęsny niż August, jeszcze lepszy niż Trajan”.

W roku 106 Trajan, po dwóch zwycięskich kampaniach wojennych przyłączył do cesarstwa nową prowincję - Dację, która terenem odpowiada w przybliżeniu dzisiejszej Rumunii. Wojny dackie przyniosły Trajanowi i jego armii wiele chwały, zwłaszcza w porównaniu do militarnych działań cesarza Domicjana z lat osiemdziesiątych pierwszego wieku naszej ery, zakończonych traktatem pokojowym nieprzynoszącym Rzymowi nowych terytoriów.

Dla upamiętnienia zwycięstw w wojnach dackich Trajan wzniósł w Rzymie nowe forum, czyli reprezentacyjny publiczny plac. Inaugurowane je w roku 112. Umiejscowiono je między istniejącymi już forami Cezara i Augusta a stokami dwóch rzymskich wzgórz, Kapitolu i Kwirynały. Forum Trajana to ostatnie forum cesarskie, jednocześnie jest ono największe. W chwili powstania miało wymiary 300 na 185 metrów. Składało się z trzech części. Pierwszą z nich był właściwy rynek z konnym posągiem Trajana. Drugą częścią była ustawiona poprzecznie do rynku bazylika, czyli kilkunawowa hala o funkcjach targowo – sądowych. Częścią trzecią był plac za bazyliką, Na placu tym, następca Trajana, cesarz Hadrian, trzeci z tak zwanych pięciu dobrych cesarzy, wzniósł świątynię Boskiego Trajana.

Wyżej wymieniona bazylika Ulpia (nazwana tak od rodowego nazwiska cesarza Ulpiusz), połączona była z dwoma bibliotekami: grecką i łacińską, znajdującymi się po stronie przeciwnej do rynka a przy placu za bazyliką. Pomiędzy bibliotekami wzniesiono Kolumnę Trajana. Poświecono ją 12 maja 113 roku. Zdobiący kolumnę ponad 200 metrowy relief, spiralnie okręcający się wokół kolumny 24 razy dla współczesnych nam może być swoistą „encyklopedią wojskową”, jak to określa Janusz A. Ostrowski. O ilości szczegółów przedstawionych wojen niech świadczy to, że w 155 różnorodnych scenach przedstawiono ogółem 2 500 postaci. Warto jednak pamiętać, jakie funkcje dzieło pełniło pierwotnie. Miało ono wszystkim odwiedzającym forum podkreślać wagę zwycięstwa w wojnach dackich i przedstawiać zwycięzców w na tle pokonanych trudności. Co istotne Dakowie przedstawieni są jako dzielni wojownicy broniący swej wolności. Relief kolumny akcentuje rolę cesarza w  tym zwycięstwie. Trajan jest na nim przedstawiony 60 razy, zawsze na pierwszym planie danej sceny i ma nieco większe rozmiary iż otaczające go postaci.

Kolumna Trajana miała w całości blisko 40 metrów wysokości, co może rodzić pytania o czytelność reliefu, zwłaszcza górnych jego części. Niewątpliwie twórcy Kolumny zdawali sobie sprawę z tego problemu. Pierwotnie relief kolumny był polichromowany, czyli wielobarwnie malowany. Górne jego zwoje są wyższe niż dolne co z typowej perspektywy oglądania kolumny czyni je wyraźniejszymi. Szczególne miejsce ustawienia kolumny powodowało, że na wyższych poziomach można było ją oglądać z okien lub tarasów bibliotek. Warto dodać, że sąsiedztwo kolumny z reliefem w formie zwoju z bibliotekami przywołuje skojarzenie odczytywania tego reliefu z odczytywaniem książki, które w starożytnym Rzymie spisywano na zwojach i rozwijano w miarę czytania.

O ile propaganda polityczna w innych starożytnych państwach miała stosunkowo skromny zasięg oddziaływania (ograniczony do świątyni czy pałacu), Forum Trajana z Kolumną Trajan jest przykładem jak sztuka w służbie polityki funkcjonowała w złotym wieku Cesarstwa Rzymskiego.

Arkadiusz Gryglas

Bibliografia:

Janusz A. Ostrowski, Starożytny Rzym. Polityka i sztuka, Warszawa-Kraków 1999.