Budynek Wielkiej Zbrojowni (Arsenał) w Gdańsku był wznoszony w latach 1600-1609. Czas powstania tego reprezentacyjnego gmachu przypadał na okres największego rozkwitu miasta. W tym czasie było on prawdziwą, europejską metropolią będącą najważniejszym i największym portem na Bałtyku. Gdańska architektura od schyłku średniowiecza rozwijała się pod wpływem sztuki północnoeuropejskiej, od poł. XVI w. przede wszystkim niderlandzkiej. Tego typu formy trafiały do gustów kupieckich elity miasta, a także były przenoszone przez artystyczne importy i samych twórców wędrujących z zachodu i osiedlających się w tym wyjątkowym miejscu. Formy Arsenału wpisują się w niderlandzką tradycję architektoniczną. Obiekt wzniesiono na działce zlokalizowanej w pobliżu średniowiecznych murów obronnych. Inicjatorami inwestycji byli wybitni rajcy gdańscy Johann Speimann i Bartel Schachmann. Trudno wskazać jednego, bezspornego twórcę projektu Arsenału. Jednym z częściej przy tej okazji wymienianych architektów jest Antoni van Obberghen. Projekt mógł być też inspirowany przez Hansa Vredemana de Vries. Pracami budowlanymi kierował inny budowniczy Jan Strakowski. Warsztatem wykonującym dekoracje rzeźbiarskie kierował Abraham van den Block, wśród innych rzeźbiarzy trzeba też wymienić Willema van der Meer i snycerza Szymona Hoerle. Do roku 1793 budynek służył jako magazyn broni i amunicji a także rodzaj sali ekspozycyjnej i miejskiego muzeum. W późniejszym czasie, aż do I wojny światowej Arsenał pozostawał pod zarządem wojskowym, ale już był zamknięty dla postronnych gości. W 1922 r. gmach przejęły władze Gdańska. W rok później przekształcono go w pasaż handlowy. W 1945 r. Arsenał uległ pożarowi, kiedy wypaliły się jego wnętrza i pokrycia dachowe. W latach 1947-1951 odbudowano wnętrza i dachy. Od 1954 r. jest użytkowany przez Akademię Sztuk Pięknych. W ostatnich latach został poddany gruntownej renowacji.

Gmach Arsenału jest symetryczny, podpiwniczony. Przybiera kształt wielkiej, ceglanej i nieotynkowanej skrzyni, na której gęsto umieszczono detale dekoracyjne wykonane z jasnego kamienia. Budowla, zgodnie z tradycjami północnymi, jest pozbawiona klasycznych podziałów architektonicznych. Budynek został wzniesiony pomiędzy wałami fortyfikacji a zabudową Głównego Miasta. Arsenał eksponuje od strony wschodniej i zachodniej dwie elewacje. Najbardziej okazałą jest fasada wschodnia, wznosząca się od strony miasta, która zamyka perspektywę ulicy Piwnej. Od strony fortyfikacji budowla została zamknięta prostą ścianą o mniejszych walorach dekoracyjnych. Wzniesiony na planie prostokąta gmach jest trzykondygnacyjny. Składa się z parteru, piętra i kondygnacji na poziomie strychów. Budynek przykrywają cztery, równoległe ciągi dwuspadowych dachów, które zamykają od strony fasad po cztery, trójkątne szczyty. Każdy z osobna proporcjami i skalą przypomina pojedyncze, gdańskie kamieniczki. Od strony miasta bryła została wzbogacona dwiema, ośmiobocznymi wieżami schodowymi, które umieszczono na osi skrajnych szczytów. Wieże koronują dekoracyjne hełmy górujące ponad szczytami budynku. W perspektywie ulicy Piwnej odnosi się wrażenie, że Arsenał po lewej i prawej stronie zamykają właśnie te wieże, ujmując dwa szczyty w środku. W rzeczywistości zbliżając się do fasady możemy stopniowo dostrzec, że gmach jest znacznie szerszy i fragmenty fasady pojawiają sie jeszcze za wieżami. Reprezentacyjna fasada od strony ulicy Piwnej jest dwudzielna i symetryczna. Po bokach umieszczono dwa, okazałe portale obramione bogatą dekoracją rzeźbiarską z motywami militarnymi i herbami Gdańska. Na poziomie piętra i strychów otwierają się wielkie, prostokątne okna oświetlające wnętrza. Środkowa oś budynku jest podkreślona na poziomie ulicy dekoracyjną oprawą studni. Na poziomie piętra została umieszczona kamienna nisza z posągiem Minerwy. Kamienne dekoracje budynku zawierają liczne motywy figuralne, postacie żołnierzy, maski i ornamenty. Szczyty budynku dekorują medaliony i wizerunki okrągłych granatów artyleryjskich z wydobywającymi się z nich płomieniami. Kolorystyka elewacji wykorzystuje kontrasty barwne, czerwień cegły i jasny kolor piaskowca. Dekoracyjności dodają liczne złocenia. Od strony zachodniej fasada przypomina sekwencję czterech, bliźniaczych kamienic, otwierających się na poziomie parteru dwoma portalami.

Gmach gdańskiego Arsenału jest jednym z najlepszych przykładów architektury niderlandzkiej w Europie. Jego skala, poziom wykonania jak i walory urbanistyczne czynią go jednym z najlepszych tego typu przykładów. Skala i dekoracyjność gmachu pozostają do dziś świadectwem znaczenia i prestiżu Gdańska ok. 1600 r.

Piotr Gryglewski

Bibliografia

A. Miłobędzki,

M. Zlat, Sztuka polska. t.3, Renesans i manieryzm, Warszawa 2008.