Baldachim we wnętrzu Bazyliki św. Piotra, zwany również z włoska baldacchino, mierzący około 28,5 m wysokości, zaprojektowano i wykonano dla uroczystego upamiętnienia miejsca pochówku pierwszego następcy Chrystusa i jest to prawdopodobnie największy, do dziś zachowane artystyczny odlew z brązu. Wybitny rzeźbiarz i architekt rozwiniętego baroku w Rzymie, Giovanni Lorenzo Bernini (1598-1680) pracował nad tym dziełem w latach 1624-1633, a było to pierwsze zamówienie publiczne, jakie artysta otrzymał zaraz po wyborze Maffeo Barberiniego na papieża Urbana VIII. Baldacchino został poświęcony przez tego samego papieża dnia 28 czerwca 1633 r.

Zadaniem Gianlorenzo Berniniego było wypełnienie potężnej, zamkniętej przestrzeni skrzyżowania ramion greckiego krzyża rzutu poziomego Bazyliki św. Piotra w Watykanie potężną konstrukcją, która nie ginęłaby w ogromie architektury ją otaczającym. W przypadku baldacchino architektura i rzeźba stapiają się w organiczną całość i jest to zarazem alegoryczne wyobrażenie nagrobka św. Piotra Apostoła, czy nawet monumentalnego katafalku zastępującego klasyczny ażurowy ołtarz, tak zwane cyborium i wpisującego się niczym w scenografię teatralną, we wnętrze Bazyliki Watykańskiej. Przy projektowaniu monumentalnego baldacchino, oprócz Gianlorenzo Berniniego zaangażowani byli inni współcześni mu artyści, zarówno architekci, jak i rzeźbiarze. Byli to Stefano Maderno (ok. 1576-1636), François Duquesnoy (1597-1643), Andrea Bolgi (1605-1656), Giuliano Finelli (1602-1653), Luigi Bernini (brat Gianlorenzo, 1612-1681) oraz szereg kamieniarzy i formierów odlewniczych. Dla zrealizowania projektu potężnego baldacchino wykorzystano antyczne kraty brązowe z rzymskiego Panteonu, dawniej zamykające wejście do przedsionka (pronaos). Kontrowersyjna decyzja papieża Urbana VIII, przewidująca poświęcenie elementów dziedzictwa antycznego dla realizacji własnych ambicji rozmaicie była postrzegana przez współczesnych. Godnym zapamiętania jest łacińska sentencja, stawiająca cały ród Barberini’ch w haniebnym świetle, poprzez zestawienie go na jednej szali z barbarzyńcami. Brzmi ona: „Czego nie uczynili barbarzyńcy, to uczynił ród Barberini’ch” („Quod non fecerunt barbari, fecerunt Barberini”). Autorem owego paszkwilu pod adresem papieża z rodu Barberinich miał być monsignor Carlo Castelli, ambasador księcia Mantui w Wiecznym Mieście, co potwierdzałby diariusz papieża Urbana VIII, przechowywany w Bibliotece Watykańskiej. Na karcie 576^v czytamy następujące słowa: "Językiem przekleństwa i kalumnią zniesławienia okryto zdobycie antycznej ozdoby, mimo iż rację bytu miało usunięcie owego metalu, ocenionego na stan zachowania na tyle dobry w miejscu swym, aby ozdobić nim kościół św. św. Apostołów i z czasem sami owi krytycy na oczy przejrzeli, i w świadomości, iż samego Boga zelżyli byli, skoro Wysłannik Księcia Mantui, który owym bluźniercą był i owe paszkwile barbarzyńców rodowi Barberini'ch przypiął, gdy jego Pan na łożu śmierci w niemocy leżał, u samego Papieża Urbana Ósmego o odpuszczenie win jego błagał".

Aby stworzyć dzieło przepełnione typową dla baroku ornamentyką oraz licznymi detalami, Gianlorenzo Bernini zastosował technikę odlewu na wosk tracony. Metoda ta, znana na świecie od tysięcy lat i nie tracąca popularności w epoce renesansu i baroku, wymaga ogromnej precyzji odlewniczej oraz zastosowania modelu woskowego, o wielkości odpowiadającej przyszłemu odlewowi, który to model należy wykonać przed wlaniem stopionego brązu do formy odlewniczej zawierającej woskowy model.

Każda z czterech kolumn spiralnych podtrzymujących baldachim składa się z trzech części, oparta jest na bazie i zwieńczona głowicą - kapitelem. Kolumny te miały swym kształtem nawiązywać do kolumn w antycznej Świątyni Salomona oraz do wczesnochrześcijańskiej przegrody kolumnowej w dawnej Bazylice św. Piotra. Trzony kolumn zdobią liście oliwkowe i laurowe, odnoszące się do wielkiego zamiłowania papieża Urbana VIII do poezji, a także stylizowane motywy jaszczurek (będących aluzją do nowych narodzin i poszukiwania Boga) oraz pszczół. Te ostatnie są motywem charakterystycznym dla herbu Barberinich i występują także na marmurowych bazach kolumn. Cztery kolumny spięte są od góry belkowaniem z wklęsłym gzymsem, znamiennym dla architektury baroku. Górna część baldachimu ma formę czterech stylizowanych grzbietów delfinów, co obrano dla nadania lekkości całej strukturze i nie są tego w stanie zaburzyć nawet cztery pełnoplastyczne posągi, ustawione na osi kolumn. Są one ożywione typowym sposobem dla sztuki baroku, czyli przez nierównomiernie nałożone złocenia.

W swojej finalnej formie baldacchino stanowi połączenie kreatywności i pomysłowości artysty, a nawet staje się wielkim symbolem sztuki baroku, początkiem nowego rodzaju sztuki, opartej bardziej na emocji niż intelekcie, bardziej na dramacie niż logice, na wyrażaniu pasji, a nie na stałości przyczyn. Nawet Henry James (1843-1916), pisarz słynący z niewielkiego zainteresowania katolicyzmem, był tak zdumiony widokiem baldacchino w Bazylice św. Piotra, że napisał w 1873 r.: "Bywają dni, kiedy olbrzymia nawa wygląda bardziej tajemniczo niż w inne, a tajemniczy baldacchino zdaje się być położony znacznie dalej, poza mozaiką na posadzce. A kiedy światło wydobywa z przedmiotów ich pełny blask, musisz tylko iść wolnym krokiem i wpatrywać się, i wpatrywać, obserwować jak cudowny baldachim przy ołtarzu unosi swoją konstrukcję z brązu, swoje kolosalne kręcone ozdoby, jak świątynia wewnątrz świątyni, i poczuć u stóp przeraźliwego szybu kopuły, jak zmniejszasz się do rozmiarów pełzającej kropki".

Bartłomiej Bartelmus

Glosariusz:

belkowanie - w klasycznych porządkach architektonicznych najwyższy poziomy element spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach).

cyborium - ażurowa obudowa ołtarza w kościele chrześcijańskim, składająca się zazwyczaj z czterech kolumn podtrzymujących baldachim w formie kopuły, ostrosłupa lub innej bardziej złożonej.

kapitel (głowica kolumny) - najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, będąca pośrednim członem konstrukcyjnym między podporą (np. trzonem kolumny) - od której jest szersza, co zapewnia bardziej stabilną konstrukcję całości - oraz elementami dźwiganymi (np. belkowaniem). Ze względu na swoje usytuowanie głowica pełni także funkcje dekoracyjne.

putto - motyw dekoracyjny przedstawiający małego nagiego chłopca.   

Bibliografia:

Uwe Geese, Rzeźba barokowa we Włoszech, Francji i Europie środkowej, [w:] Sztuka baroku. Architektura, rzeźba, malarstwo, pod red. Rolfa Tomana, Kolonia 2000, s. 274-353.

Howard Hibbard, BERNINI, Gian Lorenzo, [w:] Dizionario biografico degli italiani, vol. 9 (1967), zob. http://www.treccani.it/enciclopedia/gian-lorenzo-bernini_(Dizionario-Biografico)/

http://www.italyheritage.com/great-italians/art/bernini-gian-lorenzo.htm

Catherine McCormack, Gianlorenzo Bernini (1598-1680) - zob. https://www.architectural-review.com/rethink/reputations-pen-portraits-/gian-lorenzo-bernini-1598-1680/8666887.article

Jake Morrissey, Geniusze Rzymu. Bernini i Borromini - rywalizacja, która zmieniła Wieczne Miasto, Warszawa 2007.

Roberto Papini, BERNINI, Gian Lorenzo, [w:] Enciclopedia italiana (1930) - zob. http://www.treccani.it/enciclopedia/gian-lorenzo-bernini_%28Enciclopedia-Italiana%29/

Paolo Portoghesi, Roma barocca. Storia di una civiltà architettonica, Roma 1966.

http://study.com/academy/lesson/gian-lorenzo-bernini-architecture-artwork.html