Na przestrzeni stuleci wnętrze kościoła Hagia Sophia (wybudowanego w dzisiejszym kształcie w latach 532–537) ulegało licznym zmianom. Decydowały o nich zarówno katastrofy budowlane (np. zawalenie się pierwotnej kolumny w 558 roku), jak też burzliwe dzieje Cesarstwa Bizantyjskiego. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w 1453 roku kościół został zamieniony w meczet. Wówczas to do jego bryły dostawiono cztery wysokie minarety – smukłe wieże typowe dla architektury muzułmańskiej, z których muezin nawoływał wiernych na modlitwę. W tym samym czasie zniszczono, zamalowano bądź zasłonięto mozaiki i freski zdobiące wnętrze chrześcijańskiej świątyni. Część z zamalowanych w XV wieku dzieł odsłonięto w XX wieku, po proklamowaniu w Turcji republiki (1923 rok) i zmianie meczetu w muzeum.

Do odkrytych przedstawień należała mozaika przedstawiająca grupę Deesis. Odsłonięto ją w 1933 roku, na ścianie galerii znajdującej się ponad nawą boczną, po południowej stronie kościoła. Do dzisiaj zachowały się tylko górne partie tej sceny. Badacze nie są do końca zgodni odnośnie do datowania mozaiki – zwykle przyjmuje się, że powstała w 2. połowie XIII wieku.

Przedstawienie odnosi się do wydarzeń Sądu Ostatecznego i mówi o wstawiennictwie Marii i Jana Chrzciciela, którzy w czasach ostatecznych będą prosić o laskę dla ludzi. Na grupę Deesis składa się przedstawienie Chrystusa jako Pantokratora – Władcy Świata – z Marią po Jego prawej stronie i Janem Chrzcicielem po lewej. Chrystus znajduje się w centrum kompozycji, ukazany jest frontalnie czyli przodem do oglądającego. Zwykle przedstawiany jest w półpostaci bądź w pozycji siedzącej na tronie. Zniszczenia, jakim uległa mozaika – przedstawienie postaci Chrystusa zachowało się do pasa – nie pozwalają jednak powiedzieć jak było w wypadku tej kompozycji. Syn Boży wyobrażony został jako brodaty mężczyzna o surowym obliczu, z włosami sięgającymi ramion. Prawą ręką, zgiętą w łokciu, wykonuje gest błogosławieństwa: Jego dłoń jest uniesiona do góry, ułożona bokiem, kciuk i palec serdeczny są ze sobą połączone. W lewej ręce trzyma zamkniętą księgę – Pismo Święte. Zwykle na stronach księgi umieszczone są słowa z Ewangelii św. Mateusza lub Ewangelii św. Jana mówiące o Chrystusie jako władcy i sędzim Wszechświata.  Chrystus ubrany jest w złoty chiton (rodzaj długiej, opadającej koszuli), na lewe ramię ma zarzuconą niebieską w kolorze pelerynę zwaną himationem. Jego głowę otacza okrągły nimb, w środku którego widoczne są ramiona krzyża. Trzymana przez Chrystusa księga odznacza się bogata oprawą wykonaną ze złota i drogich kamieni. 

Maria i Jan Chrzciciel ukazani są w pozach modlitewnych i zwracają się w stronę Chrystusa. Ich głowy otoczone są okrągłymi nimbami. Maria ubrana jest w wiśniowy płaszcz o brzegach obszytych złotą lamówką. Z jej postaci zachowała się głowa, prawe ramię i przedramię. Św. Jan Chrzciciel, ukazany  jako brodaty mężczyzna, ubrany jest w zielonkawy płaszcz. Scena ukazana została na złotym tle.

Jak już zaznaczyliśmy wyżej, grupa Deesis wykonana została w technice mozaiki. Polega ona na układaniu wzorów lub poszczególnych elementów kompozycji z drobnych, różnokolorowych kamieni, szkła barwionego tlenkami metali, i ceramiki. Płytki o różnych kształtach, zwane tesserami, układane są bardzo blisko siebie na przygotowanym wcześniej podłożu (ścianie) pokrytym odpowiednią zaprawą (np. zaprawa wapienną). Artyści pracujący nad grupą Deesis posługiwali się bardzo drobnymi fragmentami kamieni. Pod względem technicznym kompozycja odznacza się ogromną finezją i niezwykłą starannością wykonania. Niezaprzeczalne są także jej walory artystyczne. Badacze piszący o mozaice zwracają uwagę na rzadką w sztuce bizantyjskiej delikatność przedstawienia. Artyści, układając poszczególne kostki z ogromną precyzją, umiejętnie wydobywali łagodne linie rysunku, wyznaczające kontury postaci. Pracując nad szatami postaci, zestawiali obok siebie płytki o różnych barwach tak, by możliwie realistycznie oddać układ fałd. Zdołali osiągnąć efekty właściwe modelunkowi światłocieniem: wypukłe partie układali z jasnych płytek tak, by wydawały się rozświetlone; wklęsłe zaś z ciemnych by osiągnąć efekt zacienienia. Na charakterze mozaiki zaważyła w dużym stopniu nowa, humanistyczna postawa twórców. Emocjonalne i refleksyjne podejście wyczuwalne jest w sposobie przedstawienia twarzy postaci: szlachetności szczupłej twarzy Marii, zatroskanego i pełnego pokory oblicza Jana Chrzciciela oraz harmonijnego, surowego a jednocześnie pełnego dobroci oblicza Chrystusa.

Izabela Kopania