Samotraka to nieduża, skalista wyspa na Morzu Egejskim. W roku 1863 francuski dyplomata, z zamiłowania archeolog, prowadził na jej wybrzeżu wykopaliska, poszukując starożytnych obiektów. 15 kwietnia  1863 roku jego pracownicy natrafili na marmurowy posąg ukazujący kobiecy korpus i nogi. Rzeźba pozbawiona była ramion i głowy. Dalsze poszukiwania odsłoniły liczne kamienne fragmenty.  Wiele z nich ukazywało marmurowe pióra, sugerujące, że pochodzą od skrzydeł, które mogły być częścią rzeźby. Odkrywca - Charles Champoiseau – w krótkim czasie wyruszył ze swoim znaleziskiem w podróż do Paryża. Tymczasem na wyspie prowadzono dalsze poszukiwania.

W roku 1875 austriacki architekt pracujący na wyspie z grupą archeologów, zbadał głazy szarego marmuru, odnalezione w pobliżu kobiecego posągu, pozostawione przez Charlesa Champoioseau, który uznał, że są pozostałością antycznego grobowca. Grupa odkryła, że kamienne  bloki  odpowiednio ułożone, tworzą formę dziobu okrętu. Uznano, że dziób okrętu był dolną częścią posągu, bloki, z wyjątkiem jednego, największego, o wadze ponad 2 ton, przetransportowano do Paryża.  Koncepcja połączenia okrętu z figurą pochodziła od porównania znaleziska do wizerunku znanego z greckiej monety Demetriusza Poliorketesa, datowanej na przełom IV i III wieku p.n.e. Na monecie ukazany jest bok okrętu, na nim uskrzydlona kobieta z trąbką w uniesionej dłoni, przyłożoną do ust. Uskrzydlona kobieca postać w greckiej mitologii i ikonografii – czyli w znanych sposobach przedstawienia – to Nike, bogini zwycięstwa.

Pierwsza ekspozycja Nike z Samotraki miała miejsce w Luwrze, w roku 1866, ukazywała postać od nóg do połowy korpusu. Po dwóch restauracjach, w roku 1934, w Luwrze ustawiono Nike na dziobie okrętu, z wyrzeźbioną od nowa z gipsu górną, prawą częścią korpusu do szyi, lewym oryginalnym fragmentem korpusu z piersią – dołączonym,  odtworzonym z oryginalnych fragmentów marmurowych piór rozpostartym lewym skrzydłem i wyrzeźbionym od nowa w gipsie, prawym. Rzeźba przedstawiała uskrzydloną kobiecą postać, wciąż pozbawioną ramion i głowy, jednak oddziałującą ogromną siłą wyrazu.

„Sanktuarium Wielkich Bogów” , w języku greckim nazywanych „Megaloi Theoi”, było okręgiem kultu położonym na wybrzeżu Samotraki u podnóża góry Phengari , w obrębie którego odnaleziono marmurowy kobiecy posąg – Nike z Samotraki. Prowadzone na wyspie w XX wieku badania archeologiczne wykazały, że obrzędy religijne odbywały się w nim od VII wieku p.n.e. do IV w. n.e. Sanktuarium cieszyło się największym uznaniem w okresie określanym w historii Grecji jako hellenistyczny, począwszy od III wieku p.n.e. Wtedy to Grecja przechodziła liczne wewnętrzne wojny, władcy poszczególnych wysp walczyli o panowanie nad większymi obszarami Morza Egejskiego. Bitwa morska stała się w tym okresie zasadniczym sposobem prowadzenia wojny.  „Wielcy Bogowie” z Samotraki byli czczeni jako ci, którzy zapewniają opiekę na morzu, a wtajemniczonym w poświęconych im tajemnych, świętych misteriach, pomagają stać się lepszymi ludźmi.

Dwie hipotezy wyjaśniają obecność posągu Nike w Sanktuarium „Megaloi Theoi”. Według pierwszej – posąg bogini zwycięstwa ustawiono w akcie czci oddawanej tym bogom, druga tłumaczy genezę posągu chęcią upamiętnienia i wdzięcznością wobec bogów za zwycięstwo odniesione w rzeczywistej morskiej bitwie. Badacze najczęściej wymieniają zwycięstwo Rodyjczyków nad syryjską flotą Antiocha III. Na rodyjskie pochodzenie posągu może wskazywać marmur, z jakiego wykonano dziób okrętu, wydobywany właśnie na wyspie Rodos. Wiązanie posągu Nike z Samotraki z tą bitwą, pozwala określić datę jego powstania –  krótko po 190 roku p.n.e.

Badania komparatystyczne – czyli takie, które polegają na porównywaniu różnych wizerunków i dzieł sztuki – w przypadku niekompletnego posągu Nike polegające na porównywaniu przedstawień bogini, prowadzone w kierunku odkrycia jej pierwotnego wyglądu, zaowocowały serią przypuszczeń. Wzorując się na wizerunku z wspomnianej wyżej monety Demetriusza Poliorketesa czy terakotowych figurek Nike naukowcy długo utrzymywali, że w uniesionej, prawej dłoni bogini trzymała trąbkę. Odkrycie prawej dłoni należącej do posągu w 1948 roku zmusiło do obalenia tej hipotezy. Obecnie przypuszcza się, że Nike uniesioną i przybliżoną do ust prawą ręką wyobrażała gest pozdrowienia lub ogłoszenia zwycięstwa. Porównania dziobu statku do szczątków okrętów greckich z III i II wieku p.n.e. oraz do ich przedstawień udowodniły, że dziób, na którym stoi Nike, jest okrętem wojennym, grecką tierą.

Figura Nike ustawiona była w usytuowanej na zboczu, skalnej, lub specjalnie wybudowanej niszy. Tuż pod nią rozpościerała się widownia teatru. Rzeźba była najlepiej widoczna z lewego profilu i z przodu. Widok z prawej strony był ograniczony, z tej strony też powierzchnia rzeźby jest słabiej opracowana, ukazana bardziej syntetycznie.

Pod pewnymi względami rzeźba Nike z Samotraki przywodzi kontekst rzeźb okresu klasycznego: bogini nosi udrapowany chiton o licznych fałdach, który na piersiach, brzuchu, udzie przylega mocno do jej ciała, podkreślając jego budowę, podobnie jak w wcześniejszych dziełach jej ciało ukazane jest realistycznie i przekonująco, artysta swobodnie modelował poszczególne partie, które łączą się płynnie. Zasadnicza różnica polega na postawie – rzeźby z Akropolu czy okresu późnoklasycznego wydawały się spokojne, ich dynamika pozostawała wyważona, łagodna – patrząc na rzeźbę Nike, widzimy wyprężoną sylwetką, naciągnięte mięśnie, poszczególne partie ciała są uniesione, skręcone – ruch ciała odbywa się w kilku kierunkach. Również żywioł wiatru czy wody ukazany został w dziele – obserwujemy falujące fałdy sukni Nike i jej płaszcz, powiewający na wietrze, przylegająca do ciała cienka tunika wydaje się mokra – otaczający świat, niewidzialne siły przyrody są włączone do przedstawienia. Draperia dzieł klasycznych pozbawiona była uchwyconego w nich wiatru. Również linie rzeźby nie są harmonijne i łagodne, a zamaszyste: rozłożone ukośnie duże skrzydła, podniesione ramię, wyciągnięty tułów, nogi w wykroku, powiewający w różnych kierunkach materiał – budują złożone i dynamiczne przedstawienie. Zastosowane środki składają się na wyraz dzieła, które jest mocnym w wymowie, przekonującym przedstawieniem bogini Zwycięstwa.

Agnieszka Kramza

Źródła:

http://odysseus.culture.gr/h/3/eh351.jsp?obj_id=2510

http://www.samothrace.emory.edu/project-overview

http://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/winged-victory-samothrace

https://pl.khanacademy.org/humanities/ancient-art-civilizations/greek-ar...