Słynne mozaiki zdobiące kościół San Vitale (św. Witalisa) w Rawennie uznawane są za jedno z najpiękniejszych i najdonioślejszych dzieł sztuki bizantyjskiej powstałych poza ścisłymi granicami Cesarstwa. Mozaiki wykonano w latach 546–548, w czasach gdy położone w Italii miasto było siedzibą namiestników bizantyjskich i podlegało rządom cesarza Justyniana I Wielkiego. Dekoracja mozaikowa skupiona jest w prezbiterium kościoła – miejscu gdzie sprawowana była liturgia – oraz w apsydzie – półkolistej przestrzeni zamykającej prezbiterium. Jak zauważają badacze sztuki bizantyjskiej dwie grupy mozaik – te znajdujące się w prezbiterium i te zdobiące apsydę – wyszły spod ręki dwóch różnych warsztatów reprezentujących odmienne tradycje i postawy twórcze. Sceny mieszczące się w prezbiterium miały być wykonane przez twórców, którym bliższa była tradycja hellenistyczno-rzymska świata zachodniego, mozaiki w apsydzie- przez artystów hołdujących duchowi sztuki bizantyjskiej. Niektórzy badacze suponują wręcz, że mozaiki apsydy zostały wykonane w pracowni cesarskiej w Konstantynopolu i przetransportowane do Rawenny. Te dwie różne tradycje artystyczne przejawiać się będą przede wszystkim w sposobie ukazania poszczególnych scen i motywów.

Przyjrzyjmy się mozaikom usytuowanym w prezbiterium. Na podniebiu arkadowego łuku oddzielającego prezbiterium od nawy znajduje się piętnaście okrągłych medalionów. W medalionach, oddzielonych od siebie parami delfinów o długich, krzyżujących się ogonach, zostały przedstawione popiersia Jezusa Chrystusa, Dwunastu Apostołów oraz świętych Gerwazego i Protazego – domniemanych synów św. Witalisa. W sklepieniu został ukazany symboliczny obraz raju. W centrum znajduje się przedstawienie Baranka będącego symbolem Chrystusa. Biały, stojący Baranek ukazany został w medalionie na tle granatowego nieba usianego gwiazdami. Z medalionu, w kierunku narożników prezbiterium, wychodzą cztery wstęgi wypełnione stylizowanym ornamentem roślinno-zwierzęcym. U ich podstaw, w miejscach gdzie sklepienie osiada na ścianach, przedstawione zostały pawie. Cztery pola między wstęgami wypełnia ornament ze stylizowanej wici liści akantu. Liście są duże, mają głębokie wcięcia. W wić wplatane są liczne przedstawienia ptaków i zwierząt. W każdym z czterech pól znajduje się postać stojącego anioła z uniesionymi do góry rękoma. Aniołowie podtrzymują medalion z wyobrażeniem Baranka.

Na ścianach prezbiterium ukazane zostały epizody ze Starego Testamentu. Po lewej stronie, w półkolistym polu, ułożone zostały dwie sceny z życia Abrahama: przyjęcie przez patriarchę i jego żonę Sarę trzech aniołów-wędrowców oraz Ofiarę Abrahama. Trzej aniołowie, ubrani w białe długie szaty siedzą przy stole ustawionym pod dębem. Przed nimi leżą bochenki chleba. Z lewej strony podchodzi do nich Abraham, tuż za nim, z niewielkiego budynku, wychodzi Sara. Na prawo od stołu ukazany jest Abraham w chwili, gdy ręką, w której trzyma nóż, zamierza się na klęczącego Izaaka. Ponad półkolistym polem widnieją postaci dwóch aniołów trzymających medalion z krzyżem. Po ich lewej stronie znajduje się prorok Jeremiasz, po prawej – Mojżesz wspinający się na skały góry Synaj by otrzymać prawo z ręki Boga, wychylającej się z nieba. Na ścianie po prawej stronie, w półkolistym polu, ukazane zostały Ofiara Abla i Ofiara Melchizedeka. Abel i Melchizedek zbliżają się w stronę stołu-ołtarza nakrytego obrusem, na którym maja złożyć niesione dary. Podobnie jak na przeciwległej ścianie, ponad półkolistym polem dwaj aniołowie trzymają medalion z krzyżem. Na lewo od nich ukazany jest Mojżesz pasący trzodę i zdejmujący sandały przed wejściem na krzew gorejący, po prawej zaś prorok Izajasz. Wszystkie sceny przedstawione zostały na tle malowniczego pejzażu, mającego sugerować realne otoczenie. Postaci ujęte zostały w ruchu, ich szaty nie skrywają budowy ciał, pozy i gesty są zróżnicowane, wyrażają ich emocje i stan ducha. Kompozycje odznaczają się dużą dynamiką, artyści dążą do uzyskania pełnego życia naturalizmu.

Mozaiki zdobiące apsydę zrealizowano już w innej konwencji. W sklepieniu znajduje się wyobrażenie Chrystusa tronującego. Ubrany w długą, fioletową suknię ze złotym pasem biegnącym wzdłuż prawej części szaty siedzi na niebieskiej kuli będącej wyobrażeniem globu ziemskiego. W prawej, wyciągniętej ręce trzyma koronę wytykaną drogimi kamieniami, w lewej – księgę Apokalipsy. Głowa Chrystusa otoczona jest okrągłym nimbem, w którym widnieją ramiona krzyża. Po prawej i lewej stronie Chrystusa znajdują się archaniołowie – ubrani są w białe, powłóczyste szaty, w rękach trzymają laski symbolizujące władzę. Archaniołowie prezentują Chrystusowi patrona kościoła, św. Witalisa (stojącego po prawej stronie), i biskupa Eklezjusza, inicjatora budowy świątyni (stojącego po lewej). Św. Witalis ubrany jest w jedwabne szaty, bogato zdobione motywem złożonym z powiązanych kół. Tego typu stroje noszono na dworze cesarskim w Konstantynopolu. Chrystus podaje świętemu koronę będącą nagrodą za męczeństwo (św. Witalis został pogrzebny żywcem za odmowę wyrzeczenia się Chrystusa). Eklezjusz, ubrany w powłóczysta fioletową szatę, trzyma w rękach model świątyni San Vitale. Zarówno święty, jak i biskup, mają ręce spowite szatami – jest to odzwierciedlenie ceremoniału dworskiego, zgodnie z którym osoba odbierająca dar od cesarza, bądź składająca mu dar musiała mieć ręce przesłonięte tkaniną. Scena została ukazana na tle złotego nieba, na którym zarysowano symboliczne obłoki. Archaniołowie, biskup Eklezjusz i święty Witalis stoją na pasie ziemi porośniętej zieloną trawą i kwiatami. Na ziemi też oparty jest glob spod którego wypływają cztery niebieskie strumienie symbolizujące cztery rzeki rajskie.

Na ścianach apsydy, po lewej i po prawej stronie, przedstawiony został dwór cesarski. Ukazane zostały dwa orszaki – jeden wiedziony jest przez cesarza Justyniana I Wielkiego, drugi przez jego małżonkę, cesarzową Teodorę. Justynian ofiarowuje kościołowi w darze patenę, Teodora – kielich. Okrągłe aureole otaczające głowy władców mają podkreślać ich boską naturę. Obydwa przedstawienia mają wymiar czysto symboliczny, nie są ilustracjami rzeczywistych wydarzeń. Para cesarska nigdy nie odwiedziła bowiem kościoła w Rawennie.

U boku cesarza Justyniana, po prawej stronie stoi arcybiskup Maksymian, urzędnik dworski, subdiakon i diakon, z których jeden trzyma w ręku kadzielnicę, drugi zaś księgę Ewangelii w oprawie ozdobionej drogimi kamieniami. Po lewej stronie ukazani zostali dwaj dostojnicy dworscy i straż. Żołnierze ubrani są w barwne zbroje, na pierwszym planie ukazana została ogromna, zasłaniająca ich tarcza. Cesarzowa Teodora przedstawiona została w otoczeniu dam dworu i dygnitarzy. Uchwycono ją w momencie, gdy wchodzi w bramę kościoła. Jeden z poprzedzających ją urzędników podtrzymuje kotarę zasłaniającą wnętrze. Tuż przed wejściem znajduje się fontanna – zwykle umiejscawiana w przedsionkach prowadzących do kościołów. W orszaku cesarzowej wyróżnione zostały dwie, stojące blisko niej damy. Identyfikowane są jako jej przyjaciółki: Antonina i Giovannina. Obydwa orszaki ukazane zostały w pełnym przepychu. Niezwykle bogate są stroje cesarza i cesarzowej, zwłaszcza klejnoty zdobiące głowę Teodory. Z drobnych płytek kamieni i szkła, z ogromna starannością ułożone zostały ornamenty zdobiące suknie dam dworu.

W przeciwieństwie jednak do pełnych swobody scen starotestamentowych ukazanych w prezbiterium, zarówno przedstawienie Chrystusa tronującego jak też wyobrażenia orszaków dworskich są schematyczne i wykonane zgodnie z konwencją obowiązującą w kręgu bizantyjskim. Wszystkie postaci ukazane są frontalnie, wyprostowane stoją sztywno obok siebie. Ich pozy są hieratyczne – pełne dostojeństwa, a gesty powściągliwe. Luksusowe szaty, które spowijają ciała postaci, wydają się  wycięte z blachy. Zastosowanie takiej konwencji obrazowania miało służyć podkreśleniu podniosłości scen i cesarskiego majestatu.

Izabela Kopania