Trudno przecenić znaczenia Jana van Eycka dla malarstwa niderlandzkiego XV wieku, szczególnie w dążeniu do realizmu, którego stał się niedościgłym wzorem. Nie trudno jest wskazać jego uczniów i naśladowców. Zachowało się wiele przekazów dotyczących dojrzałych lat jego życia. Najwięcej wątpliwości budzą wczesne lata życia i twórczości van Eycka. Innymi słowy nie do końca wiemy w jakich okolicznościach rozwinął się jego wielki talent i to nie tylko malarski. Biografię artysty rozpoczynają zwykle zdania niepewne, pełne stwierdzeń prawdopodobnych lub tylko możliwych. Urodził się być może w Eyck w Campine, lub w Maaseick koło Maastrichtu. Urodził się zapewne między rokiem 1390 a 1400. Możliwe, że wykonał część miniatur w Godzinkach Mediolańsko-Turyńskich. Dawna teza, że van Eyck w młodości kształcił się w malarstwie książkowym jest obecnie kwestionowana. Mniej tajemnicze jest dla nas życie artysty po roku 1422. Wiemy, że od tego roku van Eyck był związany z dworem Jana Bawarskiego w Hadze. Po śmierci Jana,  w roku 1425 został malarzem nadwornym Filipa Dobrego, księcia Burgundii. Przebywał kilkakrotnie na dworze książęcym w Lille. Kariera dworska w przypadku Jana van Eycka nie polegała jedynie na twórczości artystycznej. Brał udział w kilku misjach dyplomatycznych między innymi z do Portugalii i Hiszpanii. Filip Dobry sowicie wynagradzał Jan van Eycka. O wyjątkowym statusie malarza na dworze może świadczyć fakt, że książę był ojcem chrzestnym pierworodnego syna Jana van Eycka. W latach trzydziestych XV wieku na stałe osiadł w Brugii. Kupił tam dom w roku 1432. Ożenił się w 1434. Wiódł życie dostatniego mieszczanina. Prawdopodobna jest podróż van Eycka do Ziemi Świętej w roku 1436. Van Eyck zmarł w Brugii w roku 1441. Pochowano go w kościele świętego Donacjana.

Do naszych czasów zachowało się ponad 20 obrazów Jana van Eycka. Dwanaście z nich jest sygnowanych i datowanych przez artystę. Daty na nich zapisane zawierają się w okresie 1432 -1439. Na kilku obrazach Van Eyck zapisał swą dewizę „als ick kan” co można przetłumaczyć „najlepiej jak umiem”.

Najsłynniejszym dziełem van Eycka jest wielki ołtarz w gandawskiej katedrze św. Bawona, ukończony z roku 1432. Jan van Eyck nad tym ołtarzem pracował prawdopodobnie ze swoim starszym bratem Hubertem. Ołtarz zamknięty prezentuje w dolnej części portrety klęczących fundatorów oraz namalowane posągi Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. W górnej części artysta przedstawił w obszernej izbie Zwiastowanie. Przestrzeń izby odtworzono bardzo realistycznie, z dbałością o spójność fragmentów przedstawionych na różnych tablicach. Nad Zwiastowaniem przedstawieni są dwaj prorocy i dwie sybille. Ołtarz zamknięty przenosi widza z konkretnej rzeczywistość do niebiańskiego Jeruzalem. W centrum dolnej części, na osi ołtarza, na tle ukwieconej łąki stoi ośmioboczny basen z fontanną wiekuistego żywota- czyli symbolem nowego stworzenia i wiecznego czasu. Powyżej basenu, w głębi przedstawiono ołtarz z Barankiem Eucharystycznym, który otoczony jest, przez cztery oddzielone od siebie grupy postaci. Są to procesje błogosławionych. Wśród nich odnajdziemy apostołów, męczenników, proroków, papieży, patriarchów czy święte dziewice. Nad ołtarzem z Barankiem  unosi się Gołębicę Ducha Świętego. W sferze górnej otwartego poliptyku na osi przedstawiono królującego Zbawiciela, mającego po bokach Marię i świętego Jana Chrzciciela. Obok nich śpiewające i grające na instrumentach anioły. Na skrajnych tablicach przedstawiono z lewej strony Adama, a z prawej Ewę. Pomijając nawet pozostałe sceny tego złożonego dzieła musimy zdać sobie sprawę, że Jan van Eyck musiał zmierzyć się z konieczność przedstawienia bardzo różnorodnych przestrzeni. Ze złożonych programem ikonograficznych poradził sobie wyśmienicie. Niewątpliwie miał rozwiniętą świadomość przestrzeni i umiejętność jej malarskiego przedstawienia. Ołtarz Gandawski zachwycał od momentu swego powstania, także z innych powodów. Van Eyck stosował rodzaj tempery olejnej – mieszaninę, pigmentów z żółtkiem, schnącym olejem i wodą. O ile ten artysta nie był w pełni tego słowa odkrywcą nowej techniki, wszedł na drogę doskonalenia warsztatu. Jego osiągnięciem jest nasycenie kolorów, nadanie im głębi, wypełnienie obrazów światłem i uzyskanie miękko modelowanych formy.

Portret pary małżonków z londyńskiej National Gallery, zwany Portretem Arnolfinich jest jednym z najbardziej znanych obrazów mistrza. Sygnowany Johannes de Eyck fiut hic i datowany 1434 jest dziełem o bogatej symbolice i wyjątkowej tematyce. W XX i XIX wieku zyskał aż kilkadziesiąt interpretacji. Jedną z nich powstałą w latach 30 XX wieku jest interpretacja Erwina Panofsky`ego. Jej założeniem jest poszukiwanie w obrazie wyrazy treści pozaobrazowych – Panofsky traktuje obraz jak tekst posiadający znaki i słowa odtwarzające przesłanie i kontekst dzieła. Panofsky na wiele lat zdefiniował rozumienie londyńskiego obrazu. Badacz ten uznał go za przedstawienie zaślubin Giovanniego do Arrigo Arnolfiniego, włoskiego kupca z Lukki, z Giovanną Cenami. Zaślubiny te mają miejsce w domu, w sypialni a nie w kościele. Gest Arrigo jest gestem przysięgi na wierność. Napis Johannes de Eyck fuit hic ma stwierdzać, że świadkiem zaślubin był autor obrazu. Zdaniem Panofsky`ego w londyński obraz jest certyfikatem małżeństwa a zarazem symbolicznym wykładem o sakramencie małżeństwa, będącym według teologii odbiciem Mistycznych Zaślubin Chrystusa-Oblubieńca z Marią-Oblubienicą- Ecclesią. Przedstawione na obrazie przedmioty według tej interpretacji kryją w sobie szyfr – pozwalający przedstawioną rzeczywistość odczytać teologicznie. Na przykład łoże i sypialnia są symbolem życia Marii, owoce symbolizują raj. Lustro to zwierciadło bez skazy z Pieśni nad Pieśniami. Zdjęcie chodaków oznacza, że wydarzenie ma miejsce na ziemi świętej. Pies u stóp pary to symbol wierności. Światło palącej się za dnia  świecy oznacza światło Boga. Figura świętej Małgorzaty, patronki narodzin i połogów, ma symbolizować zwycięstwo nad grzechem i szatanem poprzez sakrament małżeństwa. Wyżej przedstawione symboliczne interpretowanie zdominowało na kilkadziesiąt lat myślenia o tym obrazie van Eycka do tego stopnia, że znany jest on głównie jako „zaślubiny Arnolfinich”. Współcześnie podważania jest taka symboliczna interpretacja, zakładająca, że istotne treści obrazu są w nim ukryte. Jan Baptist Bedaux w roku 1986 odrzucał koncept ukrycia symboliki religijnej w odwzorowaniu realiów, pytając: przed kim i dlaczego miałaby ona być ukrywana? Może więc londyński obraz jest tylko i aż genialnym portretem obrazującym realia życia pewnego małżeństwa w pierwszej połowie XV wieku w Niderlandach? Identyfikacja przedstawionych jako Arnolfinich też jest kwestionowana. Obok pomysłów, że obraz jest autoportretem artysty i jego brzemiennej żony, pojawia się też ostrożna teza, że nie jesteśmy w stanie zidentyfikować, kogo sportretował van Eyck. Identyfikacja Arnolfinich jest bardzo stara, sięga inwentarza z początku XVI wieku. Brak jednak udokumentowanych powiązań van Eycka z tą rodziną. Brak też wizerunków przedstawicieli tego rodu z czasów gdy powstał obraz. Domniemana małżeństwo musiało zostać zawarte przed lub po roku 1434. Żaden z pięciu wchodzących w grę Arnolfinich nie spełnia tego warunku.

Podsumowują musimy stwierdzić, że tak jak początku życia Jana van Eycka kryją przed nami wiele tajemnic, również jego najbardziej znane i najlepiej zbadane dzieła na długo zapewne będą inspirować do stawiania nowych tez i ponawiania prób ich odczytania.

Arkadiusz Gryglas

Bibliografia:    

Robert Genaille, Encyklopedia Malarstwa flamandzkiego i holenderskiego, Warszawa 2001

Antoni Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500 t. II Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430-1500, Warszawa 2011